وقتی به غار ال کاستیلو در شمال اسپانیا قدم می‌گذارید، می‌توانید اثر هنری ساکنان باستانی آن را ببینید که به 150 هزار سال قبل باز می‌گردد. در این غار دخمه‌های بزرگ و وسیعی وجود دارد که روی دیوارهای آن نقاشی‌هایی از گاووحشی، آهو و گاومیش دیده می‌شود اما روی این دیوارها شاهد طرح‌هایی مبهم و معماگونه نیز خواهید بود. مجموعه‌ای از نشانه‌های انتزاعی که گویی نوعی رمز مربوط به دوران عصر حجر را در دل خود نهفته دارند و پژوهشگران را تشویق می‌کنند پرده از این راز باستانی بردارند.
نقاشی انتزاعی ـ آبستره ـ روی این دیوارها ترکیبی از مستطیل‌های پر از خط و نقطه است. یک ضربدر بزرگ نیز به وسیله نقطه‌های بسیار ریز کشیده شده است. همچنین دو مستطیل به گونه‌ای روی هم ترسیم شدهاند که یک ضربدر دیگر را تشکیل می‌دهند. این اشکال هندسی چنان پیچیده طراحی شدهاند که نمی‌توانید فکر کنید قصدشان رساندن پیامی نباشد.
چه انگیزه‌ای باعث شده بود آن افراد وارد بخش‌های تاریک غار شوند و این طرح‌های پیچیده را به وسیله خاک سرخ ترسیم کنند؟ آیا آنها توانایی اندیشیدن به صورتی که امروز ذهن ما را اشغال کرده داشته‌اند؟
این علائم ـ که بیش از 15 هزار سال از آنها می‌گذرد ـ در پایان دوره‌ای که آن را انفجار خلاقیت می‌نامند و از 40 هزار سال قبل شروع شده بود نقاشی شدهاند. در این دوره نقاشی‌های ثبت شده بر دیوار غارها و مصنوعاتی نمادین مانند جواهر و مجسمه به وفور دیده می‌شود. زمانی تصور می‌شد این پیشرفت و تغییر درک و شناخت بشر در نتیجه جهش‌های ژنتیک است که جمعیت انسان را درنوردیده و در نهایت ذهن انسان مدرن و امروزی شکل گرفته است اما آثار به جا مانده موجود از اسپانیا تا چین و از آفریقای جنوبی تا سیبری پراکنده شده و این نشان می‌دهد هوش و استعداد بشر در هنر و نمادها بسیار قدیمی‌تر از آن است که تصور می‌کنیم.
محققان امیدوارند با بررسی عواملی که موجب رشد خلاقیت در بشر عصر حجر شد، بتوانند معنی جدیدی از علائم یافت شده را کشف کنند و در نهایت رمز و راز عصر حجر را بیابند.
طرح‌های خیره‌کننده غارهای اسپانیا و فرانسه نشان می‌دهد اجداد غارنشین ما ذهنی خلاق چون انسان مدرن امروزی داشته‌اند. محققان همیشه براین باور بوده‌اند که پیشرفت جهشی درک و شناخت زمانی که اجدادمان حدود صد هزار قبل آفریقا را ترک کردند رخ داده است اما اگر این توانایی براساس جهشی ژنتیک در اروپایی‌ها به وجود آمده پس چگونه به استرالیایی‌ها، آسیایی‌ها یا آمریکایی‌ها ـ وقتی مدت‌های بسیار طولانی از اقوام اروپایی‌شان دور بودند ـ رسیده است؟ به این سوال فقط یک پاسخ می‌توان داد و آن این‌که قدرت مغز اجدادمان قبل از ترک آفریقا تکامل یافته بود.
بعدها باستان‌شناسان در آفریقای جنوبی وسایلی مانند تسبیح از پوست تخم شترمرغ و قالب‌هایی از خاک سرخ پیدا کردند که روی آنها اشکال هندسی ترسیم شده بود. قدمت این آثار و علائم هنر نمادین ـ که ده هزار کیلومتر دورتر از هنرمندان انفجار خلاقیت اروپا بود ـ به 30 هزار سال قبل برمی‌گردد.
سپس آثاری دیگر از اشکال هندسی در آفریقای جنوبی حداقل مربوط به 52 هزار سال قبل کشف شد. همچنین در مراکش مشخص شد 80 هزار سال قبل افراد برای خود مجموعه‌های زینتی داشته‌اند. بعدها در کشورهای آسیایی مانند چین نیز از این نوع اشکال هندسی و مصنوعات پیدا شد که به 34 هزار سال قبل تعلق داشت و بازهم مشخص شد افراد سراسر دنیا با روش‌های مختلف با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کردند و ظاهر خود را می‌آراستند.
این یافته‌ها نشان می‌دهد تفکر آبستره بشر به اعماق گذشته تکاملی ما بازمی‌گردد. برخی باستان‌شناسان حتی تردید دارند که هنر و نمادسازی به انسان اندیشه‌ورز (هموساپین) منحصر باشد. روی‌هم رفته مغز انسان‌های غارنشین نسبت به انسان‌های مدرن کمی کوچک‌تر بوده و مدرکی در دست نیست که بدانیم آنها چگونه زندگی می‌کرده‌اند. برخی محققان بر این تصور هستند که شاید آنها از پر و رنگهای گرفته شده از سبزیجات استفاده می‌کرده‌اند که در طول زمان فاسد شده و از بین می‌رفته‌اند، چرا که هیچ اثری از خود به جای نگذاشته‌اند اما آثاری از نقاشی و طرح‌های روی دیوارهای غارها پیدا شده که قدمتشان به 40 هزار سال قبل بازمی‌گردند و برخی محققان معتقدند این طرح‌ها مربوط به انسان دوره نئاندرتال است. به نظر می‌رسد این تفکر هنری از آن زمان آغاز شده و به انسان‌های اندیشه‌ورز رسیده است. اشیای بسیاری از جمله لوازم زینتی متفاوت، دندان‌های سوراخ شده که به نظر می‌رسد به عنوان گردنبند استفاده می‌شده و ابزارهای استخوانی تزئین شده مربوط به انسان‌های دوره نئاندرتال پیدا شده است. تمام این موارد نشان می‌دهد، فرهنگ استفاده از مواد در انسان‌های نئاندرتال بسیار پیشرفته بوده و بعدها انسان‌های دوره هموساپین وسایلی با باقیمانده‌های لوازم انسان‌های نئاندرتال ساخته‌اند. شواهدی پیدا شده که نشان می‌دهد شکوفایی هنر حتی ممکن است به 230 هزار سال قبل یعنی دوره انسان‌های راست قامت (همو ارکتوس) بازگردد. به طور مثال محققان در غاری مجسمه‌ای پیدا کردند که مربوط به انسان‌های دوره هموارکتوس است.
تاریخچه خانوادگی
ردیابی خطوط تصاویر باستانی پیدا شده بسیار وقتگیر است و بسیاری از محققان به نرم‌افزاری روی آورد‌ه‌اند که درخصوص ردیابی نسخه‌های ژنتیک موجود در اتصال اندام‌ها به یکدیگر کاربرد دارد. اگرچه این نرم‌افزار مخصوص کار با ژن‌هاست، اما می‌تواند به گونه‌ای تغییر یابد که در بازسازی تکامل سنت‌هایی چون ازدواج از طریق یافته‌های باستان شناسی و گزارش‌های زبان شناسی موثر واقع شود. محققان به این وسیله قصد دارند دوره‌های مبهم تکامل اندیشه انسان را بازسازی کنند.
آنها به بررسی ژن FOXP2 پرداختندکه تصور می‌شود با پیشرفت زبان‌شناسی و تغییرات مجرای صوتی و نیز مواردی چون استفاده آتش و فناوری ابزار پیچیده در ارتباط است. ویژگی‌های فوق باید به همان جعبه ابزار تفکر انتزاعی برای خلق آثار نمادین متکی باشد.
محققان تخمین می‌زنند ذهن انسان مدرن حداقل از 170 هزار سال قبل شکل گرفته و شاید به 500 هزار سال قبل و به اجدادمان همو ارکتوس بازگردد.
بنابراین به نظر می‌رسد توانایی تفکر انتزاعی در اجدادمان قبل از این‌که آفریقا را ترک کنند شکل گرفته اما این موضوع معمای انفجار خلاقیت با هنر تمثیلی و اسطوره‌ای آن را حل نمی‌کند. چه چیزی موجب شد اجدادمان چنین پیشرفت ناگهانی در خلق آثار پیچیده داشته باشند؟
یک احتمال این است که جمعیت آنها به نقطه بحرانی رسیده و این جمعیت توانسته نوآوری کند، فرهنگ‌های پیشرفته‌ای را موجب شود و فرهنگ‌های جدید به نوبه خود نوآوری‌های بیشتری از خود بروز دهند. در حقیقت این نوآوری‌ها نیازمند ذهن‌هایی بود که فکر و ابداع می‌کردند.
جمعیت در تولید محیط اجتماعی متفاوت نقش بسیاری داشت. جایی که افراد در گروه‌ها و شبکه‌های اجتماعی بزرگ‌تری زندگی می‌کردند با تولید نمادهای مختلف کنار یکدیگر باقی می‌ماندند و به وسیله این نمادها ـ که همچون چسب‌های فرهنگی عمل می‌کردند ـ می‌توانستند به طور سازنده‌ای کنار یکدیگر زندگی کنند.
خطوط پیدا شده یک فرمت کلی دارند. ابتدا با ترسیم مستطیل شروع شدهاند، سپس به چند بخش تقسیم شدهاند و اینجاست که ظاهر متفاوت واقعی پیدا می‌شود. برخی با هاشورهای متقاطع، خطوط یا نقاط تزئین و برخی خالی رهاشده‌اند. این پیکربندی‌ها ممکن است نشان خانواده‌ها یا گروه‌های متفاوت باشد.
البته این خطوط ابتدا بسیار ساده بود و شکل خاصی نداشت، اما حدود 20 هزار سال قبل این نوع اشکال به این صورت یافت شده نمایان شد.