همه ما با اصطلاح "فوق برنامه" یا "برنامه های فوق العاده" در مدارس آشنایی داریم. این برنامه ها معمولا شامل هنر، موسیقی، نمایش، زبان های خارجی و ورزش می شوند. این اصطلاح از آنجا کاربرد می یابد که خارج از برنامه درسی معمول مدارس طبقه بندی می شوند و دانش آموزان در وقت آزاد خود به آنها می پردازند. اما به واقع این فعالیت ها تا چه حد مفید یا غیر لازم هستند؟ می دانیم که بسیاری از والدین، دانش آموزان را بابت شرکت در کلاس های فوق برنامه نکوهش می کنند و اغلب این برنامه ها به نفع افزایش ساعات دروس اساسی، میدان را خالی می کنند. بسیاری از والدین و حتی معلمان، ترجیح می دهند دانش آموزان وقت خود را در کلاس های ریاضی و علوم بگذرانند به جای اینکه وقت و انرژی خود را در موسیقی، قصه نویسی و ورزش صرف کنند. اما آیا این دیدگاه درست است؟
به تازگی تحقیقات زیادی در مورد تاثیر و اهمیت فعالیت های فوق برنامه در مراکز علمی جهان صورت گرفته است. در چند تحقیق که توسط دانشگاه هاروارد، دانشگاه ایالتی ویرجینیا و گروهی از پژوهشگران عصب شناس در مجلات علمی معتبر منتشر شده، نتایج جالبی به دست آمده است. این محققان در طی پژوهش های خود متوجه شده اند که درگیری در فعالیت های فوق برنامه، نه تنها به هیچ وجه اتلاف وقت نیست بلکه به رشد ذهنی و شناختی کودکان نیز منجر می شود و در عمل موفقیت تحصیلی دانش آموزان را بالا می برد.
هنر
تحقیقات در حوزه عصب شناسی و و نوروسایکولوژی نشان می دهد که درگیر شدن در فعالیت های هنری به افزایش سیناپس های عصبی و رشد قشر مخ کمک می کند و منجر به تعادل رشد در هر دو نیمکره مغز می شود. کودکانی که به فعالیت های فوق برنامه هنری می پردازند، نه تنها قوه خلاقیت و زیبایی شناسی خود را تقویت می کنند بلکه در عمل هوش و رشد ذهنی خود را بهبود می بخشند. این کودکان به مراتب باهوش تر و خلاق تر از کودکانی هستند که تنها خود را با مباحث ریاضی و علوم سرگرم می کنند. زبان آموزی و مهارت های ریاضی به رشد نیمکره چپ مغز کمک می کند در حالیکه فعالیت های هنری، از قبیل موسیقی، نقاشی و هنرهای دستی، رشد نیمکره راست مغز را تسهیل می کند و در عمل رشد متعادل هر دو نیمکره، عملکرد فرد را در مواجهه با موقعیت های مختلف زندگی بهبود می بخشد.
موسیقی
تحقیقات نینا کراسس1 عصب شناس دانشگاه نورثوسترن2، نشان می دهد که هر چه کودک از سنین پائین تری یادگیری موسیقی را آغاز نماید، نیمکره راست مغز او نیز رشد سریع تری داشته و در عمل قابلیت گوش دادن و ارتباطات اجتماعی او در بزرگسالی نیز تقویت می شود. همچنین یادگیری موسیقی به درک هجایی و تشخیص اصوات و زبان آموزی نیز کمک زیادی می کند. تحقیق معتبر دیگری نیز، نشان داده کودکانی که دست کم 30 دقیقه در طول هفته به نواختن و تمرین موسیقی می پردازند، رشد مغزی بالاتری نسبت به سایر کودکان دارند. در این باره، درو فاست3، یکی از پژوهشگران دانشگاه هاروارد چنین می گوید: " یادگیری موسیقی در کودکی به مراتب بیشتر از مطالعه زیست شناسی، به رشد ذهنی، حافظه بلند مدت و حتی موفقیت اقتصادی در آینده منجر می شود."
آموزش زبان دوم
تحقیقات دانشگاه های مک گیل و آکسفورد، نیز بر ارتباط بین آموزش زبان دوم و رشد مغز صحه می گذارند. در تحقیقاتی که به سرپرستی این دو دانشگاه انجام شده، مشخص شده است کودکانی که به خصوص از سنین پائین یادگیری زبان دوم را آغاز می کنند، قشر مخ رشدیافته تری نسبت به سایرین دارند. آموزش زبان دوم، به کودکان کمک می کند، با بازسازی ساختارهای ذهنی، رشد ذهنی بیشتر و در نتیجه هوش بالاتری به دست آورند.
ورزش و فعالیت بدنی
آنچه همه ما می دانیم این است که ورزش به رشد ماهیچه ای و سلامت جسمی کودکان کمک زیادی می کند. اما آنچه بسیاری از ما نمی دانیم این است که ورزش نه تنها برای سلامت و بهداشت جسمی کودکان مفید است بلکه به رشد ذهنی آنها نیز کمک می کند. یک تحقیق جدید در این زمینه نشان می دهد در بدن کودکانی که ایروبیک یا ورزش های هوازی انجام می دهند، پروتئینی ساخته می شود که در مغز همچون یک معجزه عمل می کند. این پروتئین قدرت درک، فهم و یادگیری را افزایش می دهد.
مدرسه ناپلویل در الینویز امریکا4، در یک برنامه تحقیقاتی، از دانش آموزان می خواهند قبل از آغاز کلاسها، در یک برنامه دوی صبحگاهی شرکت کنند، نتایج آزمون بین المللی علوم5 در بین شاگردان پایه هشتم این مدرسه، بسیار بالاتر از میانگین کل امریکا و حتی بالاتر از نتایج آمون دانش آموزان سنگاپوری است که به طور معمول بالاترین نمرات را در این آزمون ها به خود اختصاص می دهند. این نتایج به خوبی نشان می دهد که یک برنامه ورزشی سبک روزانه تا چه حد می تواند بر علمکرد تحصیلی کودکان تاثیر مستقیم داشته باشد. این در حالی است که تنها 6 درصد مدارس امریکایی برنامه روزانه ورزشی دارند و 20 درصد از کل مدارس ابتدایی، معمولا کلاس ورزش را برای افزایش ساعات کلاس های علوم و ریاضی حذف می کنند.
تحقیقات نشان می دهند که شرکت در فعالیت های ورزشی نه تنها به رشد ذهنی و شناختی کودکان کمک می کند بلکه مهارت های زندگی را به آنها می آموزد کودکانی که به طور منظم ورزش می کنند و در فعالیت های ورزشی مشارکتی و گروهی، همکاری دارند، روابط اجتماعی قوی تر، روحیه مشارکت بالاتر و اعتماد به نفس بیشتری نسبت به سایر دانش آموزانی دارند که تنها وقت خود را صرف درس خواندن می کنند.
با تمام این توضیحات به نظر می رسد، نظام آموزشی در تمام کشورها باید تجدید نظری در مورد اهمیت و اولویت بندی مفاد درسی خود انجام دهد و به همان میزان که برای دروس اساسی ریاضی، علوم و زبان ارزش قائل است، برای دروس هنر و ورزش نیز جایی در برنامه اصلی مدارس باز کند. چرا که دانش آموزان برای رشد ذهنی و بالاتر رفتن قدرت هوش و استعداد خود به یک برنامه درسی متعادل و همه جانبه نیازمندند.