دو مشت خود را در کنار هم نگه دارید تا تصوری تقریبا نزدیک به واقعیت از ابعاد مغزتان داشته باشید. این اندام کوچک آنچنان پیچیده و تا حد زیادی ناشناخته باقی مانده که برخی کارشناسان معتقدند همان‌قدر که درباره اعماق ناشناخته زمین نمی‌دانیم، درباره مغزمان نیز با انبوهی از راز و رمز روبه‌رو هستیم.
در عضوی که برآورد می شود روزانه 70 هزار بار در آن «فکر» می شود یا ورود و خروج پیام های عصبی در آن با سرعت 273 کیلومتر بر ساعت صورت می گیرد ـ تقریبا هم سرعت با سریع ترین خودروهای روز دنیا ـ چندان هم جای تعجب ندارد که جنسیت، راست دستی و چپ دستی و حتی راست مغز بودن و چپ مغز بودن فاکتورهایی تأثیرگذار در زندگی افراد باشند. دانشمندان ثابت کرده اند عملکرد مغز در افراد مختلف با ویژگی های گوناگون تفاوت دارد. در این گزارش به بررسی این عوامل پرداخته می شود.
راست دستی و چپ دستی
این که برخی افراد معمولا از دست راست خود و برخی نیز از دست چپ برای انجام خودآگاه یا ناخودآگاه کارهای روزمره استفاده می کنند، مقوله ای به ظاهر ساده، اما مرتبط با ساختار پیچیده مغز است. تقریبا بین 8 تا 15 درصد جمعیت بالغ جهان چپ دست هستند و جالب این که براساس مطالعات علمی صورت گرفته، چپ دست بودن بیشتر در میان مردان رایج است تا زنان. از آن گذشته ثابت شده چپ دستی در قیاس با کل افراد، عمدتا در میان دوقلوهای همسان شکل می گیرد، اما این که چرا ساکنان مناطق جنوبی و جنوب شرق آسیا و اروپای شرقی بیشتر چپ دست و مردم شمال و غرب اروپا و آفریقا کمتر چپ دست هستند برای محققان علامت پرسش بزرگی است. در این میان، گروهی موسوم به یکسان دست (Ambidexterity) نیز وجود دارند که توانایی استفاده از هر دو دست را دارند. محققان این ویژگی (توانایی استفاده از دو دست از دوران نوزادی) را در زمره اتفاقات نادر به شمار می آورند. با این حال نقش یادگیری در فرآیند رشد برای کسب توانایی استفاده از هر دو دست را نیز نادیده نمی گیرند. محققان به این واقعیت ثابت شده اشاره می کنند که با تمرین مداوم می توان از هر دو دست، آن هم در سطح بالایی از توانمندی و مهارت برای انجام کارهای مختلف استفاده کرد. عقیده بر این است که چپ دست ها در قیاس با راست دست ها هوش بیشتری داشته یا از خلاقیت بیشتری در انجام کارهای مختلف استفاده می کنند. با این حال هنوز دلیل علمی و مستندی در این زمینه ارائه نشده است، هر چند برخی تحقیقات ابتدایی این ادعا را ثابت می کند. کریس مک مانوس، محقق دانشگاه کالج لندن در کتابی مرتبط با این مقوله تحت عنوان «راست دستی، چپ دستی: اساس بی تقارنی در مغز، اتم ها و فرهنگ ها» می گوید: مغز چپ دست ها به طرز متفاوتی از راست دست ها ساختارسازی شده است؛ به طوری که این گروه (چپ دست ها) قابلیت بیشتری در بسط و توسعه توانایی هایشان دارند. در عین حال وی معتقد است، ژن هایی که چپ دستی را موجب می شود بر توسعه مراکز زبانی در مغز احاطه دارند. چندی پیش گروهی از محققان دانشگاه آکسفورد با همکاری دانشمندانی در هلند به این نتیجه رسیدند که احتمالا ژن ها به ایجاد تفاوت های چپ ـ راستی در مغز منجر می شوند که به تبع آن چپ دستی و راست دستی نیز شکل می گیرد. محققان علوم پزشکی به چپ دستی یا راست دستی به عنوان ویژگی هایی نگاه می کنند که بویژه در کودکان نباید تلاشی برای تغییر اجباری در آنها صورت گیرد.
راست مغزی و چپ مغزی
احتمالا این جمله ها را زیاد شنیده اید: «راست مغز هستم» یا «چپ مغز هستم». افراد زیادی هستند که خود را بشدت واجد شرایط ویژگی های یکی از این دو گروه می شمارند. در این میان، راست مغزها مدعی برخورداری از سطح بالایی از مهارت در حل معادلات ریاضی بوده حال آن که چپ مغزها خود را از جمله خلاق ترین انسان های روی زمین می دانند. علت این نوع تقسیم بندی به تقسیم شدن مغز به دو نیمکره بازمی گردد که براساس آنچه دانشمندان ثابت کرده اند هر یک از این دو بخش مسئول انجام یکسری وظایف است. راجر اسپری، دانشمند عصب شناس آمریکایی سال 1981 بر سر همین موضوع جذاب جایزه نوبل پزشکی را به طور مشترک با دو دانشمند دیگر از آن خود کرد. آزمایش های آنها نشان داد که دو بخش چپ و راست مغز، برخی اعمال را مستقل و برخی را نیز مشترکا تحت کنترل دارند. جالب ترین بخش این دستاورد این بوده که نیمکره راست مغز ماهیچه های سمت چپ بدن و نیمکره چپ مغز تمام عملکردهای ماهیچه ای سمت راست بدن را کنترل می کنند. در حقیقت، وقتی با چشم راست خود چشمک می زنید این نیمکره چپ مغزتان است که چنین عملیات به ظاهر ساده را پشتیبانی و هدایت می کند! و دقیقا به همین دلیل است که هر گونه آسیب به یکی از این دو نیمکره، سمت مخالف بدن را تحت تأثیر قرار می دهد. به طور کلی ثابت شده نیمکره چپ مغز عمدتا مرتبط با زبان است. درحقیقت در این بخش پردازش آنچه می شنویم و کنترل بخش قابل توجهی از فرآیندهای مرتبط با صحبت کردن صورت می گیرد. انجام محاسبات دقیق ریاضی و منطقی نیز در این ناحیه از مرکز فرماندهی بدن انجام می شود. هرگاه تلاش می کنید حقیقتی را به خاطر آورید، این نیمکره چپ مغزتان است که عملیات استخراج آن را از حافظه انجام می دهد. در آن سوی مغز نیز اتفاقات جالبی روی می دهد. تشخیص چهره، پردازش موسیقی و در کل امور مربوط به تشخیص فرآیندها در فضای سه بعدی بر عهده این بخش است. در عین حال انجام برخی ارزیابی های سخت و مقایسه ها نیز در نیمکره راست مغز انجام می شود. این بخش به ما کمک می کند تصاویر را درک کرده و متوجه شویم که چه هستند و همچنین کار ما را برای فهم محتوا و تن صدای مخاطب آسان می کند. البته باید گفت مغز براساس مکانیسم پیچیده ای تعادل لازم میان عملکرد این دو بخش را ایجاد می کند و این خود از نکات رازآلود مرکز فرماندهی بدن است.
EQ، IQ و DQ و تفاوت های جالب توجه آنها
وقتی 20 سال پیش روان شناسان به اهمیت نقش EQ (هوش هیجانی) در زندگی، همپای IQ (بهره هوشی) اشاره کردند، بسیاری با دیده شک و تردید به این مقوله نگاه می کردند، اما امروزه آزمون های هوش هیجانی در بسیاری از امور نظیر فرآیندهای آموزشی و استخدام افراد به اقدامی رایج تبدیل شده و این در حالی است که روزگاری تنها آزمون های تعیین بهره هوشی ملاک بود. همزمان با گذار از IQ به EQ صحبت از حوزه سومی نیز می شود که به آن DQ (هوش دیجیتالی) گفته می شود. کم نیستند کارشناسانی که می گویند بزودی هوش دیجیتالی اهمیتی به مراتب بیشتر از بهره هوشی یا هوش هیجانی پیدا می کند.
هوش دیجیتالی با توسعه فناوری های نوظهور مثل گجت های پوشیدنی و اپلیکیشن های تلفن همراه هوشمند ارتباط تنگاتنگی دارد. در حقیقت (به طور مثال) فرد، تلفن همراه و اطلاعات به دست آمده از طریق نرم افزار نصب شده در آن که وضعیت سلامت و سطح کالری سوزی وی را زیر نظر قرار می دهد چرخه ای را تشکیل داده که اساس هوش دیجیتالی را تشکیل می دهد. در بحث سلامت، هوش دیجیتالی با ارائه داده های مسمتر به کاربر، وی را از سطح سلامتش آگاه می سازد که این مسأله می تواند بر رفتار فرد و به تبع آن واکنش های روزمره وی به رویدادهای اجتماعی تأثیرگذار باشد. به این ترتیب کارفرمای یک شرکت این امکان را خواهد داشت تا با زیرنظر قراردادن کارمندانش بهترین شرایط کاری را برای آنها فراهم آورد. البته سلامت تنها یکی از حوزه های مرتبط با هوش دیجیتالی است. از این رو باید قبول کرد هوش دیجیتالی حتی می تواند بر هوش هیجانی و بهره هوشی نیز سایه بیندازد.
تفاوت عملکرد مغز در مردان و زنان
با توجه به وجود یکسری تفاوت های شاخص رفتاری و شخصیتی میان مردان و زنان، چندان هم دور از ذهن نخواهد بود با مطالعاتی مواجه شویم که نشان دهد عملکرد مغز در مردان و زنان تفاوت دارد. براساس این مطالعات هر سلول در مغز مردان حاوی یک کروموزوم Y است و جالب این که در هیچ سلول مغزی زنان خبری از این کروموزوم نیست. فقدان این کروموزوم اثرات فیزیکی شاخصی را در زنان به همراه دارد با این حال آنها زندگی کاملا عادی را دنبال می کنند. این مقوله از آنچنان پیچیدگی برخوردار است که علم پزشکی تاکنون نتوانسته توضیحی برای آن ارائه کند و مطالعات درباره این موضوع همچنان ادامه دارد. با عبور از ایستگاه تفاوت ژنتیکی به مقوله جالب توجه تفاوت جغرافیایی مغز در زنان و مردان می رسیم. حیرت انگیز خواهد بود اگر متوجه شویم مغز مردان به صورت ویژه و اختصاصی درون جمجمه جای گرفته در حالی که در زنان این جایگیری خیلی ساده و بدون ویژگی خاصی صورت گرفته است. محققان این تفاوت مکانی را اتفاقی ساده به شمار نمی آورند و البته نمی توان اختصاصی قرارگرفتن مغز در جمجمه مردان را ویژگی برای آنها به شمار آورد. مغز مردان و زنان از حیث اندازه نیز با هم تفاوت دارد. کاملا قابل پیش بینی است که مغز مردان را بزرگ تر از زنان بدانیم. این ویژگی در برخی اعضای دیگر بدن نظیر پاها و نیم تنه بالایی بدن نیز به چشم می خورد. در حقیقت، بزرگی نسبی مغز در مردان در قیاس با زنان را می توان نشانی از بزرگ تر بودن اکثر اندام ها در مردان به شمار آورد. برخی معتقدند بزرگ تر بودن اندازه مغز در مردان به معنای هوش بیشتر آنهاست. البته اگر چنین ادعایی درست باشد باید فیل ها و وال ها را هوشمندتر از انسان ها دانست! داستان تفاوت مغز مردان و زنان همچنان ادامه دارد. دانشمندان ثابت کرده اند ارتباطات مغزی در مردان و زنان متفاوت از هم است. به عنوان مثال در مردان ارتباط میان مغز با دستگاه تناسلی توسط سیستم های مختلفی برقرار می شود، حال آن که در زنان این ارتباط به واسطه یک سیستم پیچیده و منحصربه فرد برقرار می شود. از آن گذشته ثابت شده مغز مردان در تحمل درد عملکرد بهتری نسبت به مغز زنان دارد، هرچند تحمل درد در زنان هنگام به دنیا آوردن نوزاد رویدادی استثنایی و حیرت انگیز است.