مقدمه:
هنگامی که به پشت سر خود نظری می اندازیم و تاریخ پرفراز و نشیب ریاضیات را بررسی می کنیم، خود را در برابر اقیانوسی از دانش بشری می یابیم که گردآوری و تدوین عمده ترین دستاوردهای آن، برترین اراده ها را به مبارزه ای نابرابر فرا می خواند. اما محمدهاشم رستمی از دبیران با سابقه آموزش و پرورش این کار سترگ را به انجام رسانده است و طی بیش از چهل سال تحقیق دایره المعارف جامعی برای هندسه تهیه کرده است.
این دایره المعارف بالغ بر۲۰ جلد خواهد بود که تاکنون ۱5 جلد آن به چاپ رسیده است. وی در این کتاب عمده ترین و برجسته ترین مفاهیم، قضیه ها، مسئله ها و تعریف ها را همراه با گوشه هایی از تاریخ هندسه و سرگذشت مشاهیر این شاخه تدوین کرده است تا علاقه مندان به این شاخه از ریاضی با دسترسی به تمام مطالب مربوط به هر مبحث و حل و بررسی آنها به احاطه کامل بر آن مبحث دست یابند و احیاناً خود قضیه ها و مسئله ها را تعمیم دهندو قضیه جدیدی را کشف یا مساله نویی را حل کنند.
آقای رستمی، در ابتدا مختصری از خودتان بگویید.
در سال ۱۳۱۸ در طبس متولد شدم. دیپلم ریاضی را در سال ۱۳۳۸ از دبیرستان ابومسلم مشهد و لیسانس ریاضی را در سال ۱۳۴۱ از دانشسرای عالی تهران(دانشگاه تربیت معلم فعلی) دریافت کردم. از سال ۱۳۴۱ به تدریس ریاضیات در دبیرستان ها، دانشسرای مقدماتی، مراکز تربیت معلم و دانشگاه پرداختم. از سال ۱۳۵۰ عضو شورای برنامه ریزی و تألیف کتب درسی (شاخه نظری) وزارت آموزش و پرورش هستم و در برنامه ریزی و تألیف چند کتاب درسی ریاضی در مقطع های دبستان و دبیرستان مشارکت داشتم که این فعالیت تاکنون ادامه دارد.
چند سال عضو شورای ریاضی دفتر آموزش ضمن خدمت بوده ام که طرح آموزش مستمر دبیران ریاضی را با همکاری استادان دانشگاه و مراکز تربیت معلم و کارشناسان دفتر برنامه ریزی تهیه کردیم و در چهارمین کنفرانس آموزش ریاضی ایران ارائه دادیم. عضو گروه ریاضی انتشارات مدرسه، عضو هیأت تحریریه مجله ریاضی برهان، عضو انجمن ریاضی و عضو شورای برنامه ریزی دفتر تألیف رشته های فنی و حرفه ای وزارت آموزش و پرورش هستم.
تاکنون چند عنوان کتاب تألیف کردید؟
تاکنون 50 جلد کتاب تألیف کرده ام که 15 جلد آن با همکاری دیگر استادان ریاضی است. پنج جلد از این کتاب ها درسی است و حدود 35 جلد دیگر را به تنهایی تألیف کرده ام. 15 جلد از این کتاب به مجموعه دایره المعارف هندسه تعلق دارد که در صورت کامل شدن به بیست جلد می رسد. از این مجموعه 20 جلدی تاکنون 15 جلد چاپ شده است، ۳ جلد در دست چاپ و ۳ جلد دیگر در دست آماده سازی است. در شماره های مختلف مجله برهان مقالات متعددی برای دانش آموزان و معلمان عرضه کرده ام.
ویژگی دایره المعارف هندسه شما چیست؟
دایره المعارف هندسه مجموعه کاملی از قضیه ها، مسئله ها و تاریخ هندسه است که برای تألیف آن از حدود چهل و دو سال پیش به کار مشغول بودم. برای این کار به جمع آوری کتاب های هندسه موجود در ایران و سایر کشورها و زبان مختلف اقدام کردم. این دایره المعارف شامل مباحث و موضوعات زیر است:
-- ویژگی های توصیفی شکل های هندسی در هندسه مسطحه،
-- رابطه های متری در هندسه مسطحه،
-- تبدیل های هندسی،
-- مکان های هندسی،
-- ترسیم های هندسی،
-- هندسه فضایی،
-- هندسه تحلیلی،
-- مقطع های مخروطی (دایره، بیضی، هذولی و سهمی) و
-- هندسه های نااقلیدسی.
هر یک از عنوان های یاد شده، با توجه به حجم مطالب، یک یا چند جلد از دایره المعارف را به خود اختصاص داده است. به عنوان مثال رابطه های متری در هندسه مسطحه شامل ۵ جلد و هندسه فضایی شامل ۴ جلد است. مطالب متنوعی در این مجموعه وجود دارد. از جمله تمام مسائل المپیادهای ریاضی کشورهای مختلف جهان به علاوه مسائل المپیادهای بین المللی ریاضی در این مجموعه وجود دارد. به عبارت دیگر این مجموعه دایره المعارف مساله های المپیادهای ریاضی جهان نیز است. علاوه بر این عمده مسائل تاریخی هندسه در این مجموعه وجود دارد که هرکدام در مبحث مربوط به خود ذکر شده است که با تاریخچه آن مسئله یا آن مفهوم هندسی همراه است. برای مثال هنگامی که از قضیه تالس در جلد سوم این مجموعه نام بردیم، شرح حال تالس، فعالیت ها، دستاوردها و تألیفات وی را هم ذکر کردیم، مخصوصاً آن تألیفاتی که به دست ما رسیده است. در مورد سایر قضایا همانند قضیه فیثاغورس و قضیه ارشمیدس هم به این گونه عمل شد. یعنی تاریخ ریاضیات هم در این مجموعه مطرح شده است. این کار نیز به دو دلیل صورت گرفته است: اولاً باعث افزایش آگاهی خواننده در مورد تاریخ هندسه و ریاضیات می شود، دوماً سرچشمه این مسائل و قضایا برای خواننده روشن می شود. از دیگر ویژگی های این کتاب آن است که هر جلد مستقل از سایر جلدهای مجموعه است. یعنی وابسته به جلدهای قبل و بعد از خود نیست و بنابراین استفاده از آن برای خوانندگان آسان است.
مخاطب های این دایره المعارف چه کسانی هستند؟
چون این دایره المعارف شامل عمده مطالب هندسه موجود در کتاب های هندسه ایران و دیگر کشورهای جهان است، لذا مخاطب های این کتاب دانش آموزان، داوطلبان المپیادهای ریاضی، دانشجویان مراکز تربیت معلم، دانشجویان رشته ریاضی دانشگاه ها، دبیران ریاضی و هر فرد علاقه مند به هندسه است.
انگیزه شما از تألیف چنین مجموعه ای چه بود؟
با توجه به آن که بیش از چهل سال به شغل معلمی اشتغال داشتم، به کمبود کتاب های جامع و کاملی در زمینه هندسه آگاهی داشتم به همین دلیل تصمیم گرفتم که دایره المعارف نسبتاً جامع و کاملی تدوین کنم تا دسترسی به مطالب و مفاهیم هندسه برای دبیران و دانش آموزان آسان تر باشد.
روند تدوین این دایره المعارف به چه صورت بود؟
در شروع کار، کتاب های هندسه را که در ایران یا سایر کشورها چاپ و منتشر شده بود جمع آوری کردیم. همچنین مجله هایی را که در ارتباط با ریاضی و هندسه بودند گردآوری کردیم. سپس عنوان و موضوعاتی را که ذکر کردیم، از این کتاب ها و منابع استخراج و براساس موضوع تفکیک و دسته بندی شد. از منبع های متعدد غیرزبان فارسی (انگلیسی و فرانسه) هم استفاده کردیم. برای این کار ابتدا کتاب ها به زبان فارسی ترجمه شدند. در هر جلد هم مسئله های مربوط به آن موضوع مورد استفاده قرار می گرفت. اولین جلد این مجموعه در بهار 1374منتشر شد. به تدریج جلدهای بعدی هم آماده شد که تاکنون به 15 جلد رسیده است.
از چه تعداد عنوان کتاب به عنوان مرجع برای تدوین این دایره المعارف استفاده کردید؟
برای تدوین جلد اول از حدود 75 منبع مختلف استفاده کردم. ولی برای تألیف جلد 15 (آخرین جلد چاپ شده) از حدود 125 کتاب استفاده کردم. حدود 105 عنوان کتاب فارسی( ترجمه و تالیف) و حدود 20 جلد لاتین است.
آیا مشابه این کتاب در سایر کشورها هم تدوین شده است؟
تا جایی که ما ( مولف و ناشر) اطلاع داریم، چنین کاری تاکنون انجام نشده است. با مراجعه به کتابخانه ها، انتشاراتی ها، دانشگاه های ایران و خارج از کشور و نمایشگاه های بین المللی رس و جو از استادان این رشته از جمله استاد پرویز شهریاری دریافتیم که تاکنون کار جامع و کاملی در این زمینه انجام نشده است. به همین دلیل این مجموعه، دایره المعارف منحصر به فردی است که مشابه و نظیری برای آن وجود ندارد.
در تدوین این دایره المعارف چند نفر همکاری کردند؟
معمولاً دایره المعارف ها به صورت گروهی تنظیم و تألیف می شود که در بسیاری موارد تعداد اعضای آن به ۴۰ یا ۵۰ نفر هم می رسد. اخیراً دایره المعارفی در زمینه ریاضیات در ژاپن چاپ شده است که حدود سیصد نفر در تنظیم آن مشارکت داشتند. ولی من برای تدوین این دایره المعارف تنها بودم.
این مجموعه تاکنون چه بازتاب هایی داشته است؟
این کتاب تاکنون دو جایزه را به خود اختصاص داده است. در دومین جشنواره معلمان مؤلف که در اردیبهشت ۱۳۸۱ برگزار شد، بین کتاب های علوم ایه رتبه اول را کسب کرد و تندیس و تقدیرنامه جشنواره را به دست آورد. در سومین جشنواره آموزشی رشد در آذر 1381 نیز که توسط وزارت آموزش و پرورش برگزار می شود، بین کتاب های علوم پایه، رتبه اول را کسب کرد.
از دیگر کتاب های در دست تألیف خودتان صحبت کنید.
مجموعه دیگری در دست تهیه دارم به نام «مکان هندسی» . این کار اثر جدیدی است که شبیه دایره المعارف تنظیم شده است و مشابه آن در هیچ کتابخانه، دانشگاه یا کشوری وجود ندارد. این کتاب حدود هفت یا هشت جلد تنظیم خواهد شد که ۲۲ موضوع مختلف را تحت پوشش قرار می دهد. جلد اول این مجموعه در چهارمین جشنواره معلمان مولف بین کتاب های علوم ایه رتبه اول را کسب کرد.
به نظر شما برای گسترش این گونه فعالیت ها و تدوین و تألیف مجموعه هایی مثل این دایره المعارف چه اقداماتی باید صورت گیرد؟
باید از افرادی که در این زمینه فعالیت کرده و به فرهنگ این کشور خدمت می کنند، به نحوی حمایت شود. حداقل آن که اطلاع رسانی صحیحی انجام شود تا مخاطبان دریابند که چنین کاری انجام شده است.
شما کتاب ریاضی پایه اول دبستان را هم تألیف کردید. ویژگی های این کتاب چیست؟
کتاب های قبلی، معمولاً کتاب های خشک و بی روحی بودند که در آنها معلم متکلم وحده بود و به همین دلیل ذوق و شوق دانش آموزان را بر نمی انگیختند. اساس کار ما در تألیف این کتاب بر روش های نوین آموزشی بود که طی آن برای ارائه هر مفهومی سه مرحله باید به اجرا درآید. مرحله مجسم، مرحله نیمه مجسم و مرحله مجرد. به عبارت دیگر برای ارائه هر مفهومی کار عملی نیز صورت می گیرد (مرحله مجسم). بعد معلم با استفاده از تصویرهایی که روی تخته رسم می کند به توسعه همان مفهوم می پردازد (مرحله نیمه مجسم) در مرحله پایانی یا مرحله مجرد کار روی کتاب است که به نوعی امتحان هم محسوب می شود. به عبارت دیگر هر صفحه کتاب یک برگه امتحان هم هست. بدین ترتیب با جذاب شدن کتاب ها، علاقه مندی دانش آموزان به درس ریاضی هم افزایش یافته است و دیگر دانش آموزان از درس ریاضی گریزان نیستند.
برای تغییر در شیوه های تألیف و تدوین کتاب های درسی چه اقداماتی انجام داده اید؟
سعی کردیم مطالب درسی را نو کرده و مطالب زائد را حذف کنیم و مطالب جدیدی را به جای آنها قرار دهیم. سعی می کنیم روش های جدید و آخرین تجربیات ریاضیدان ها در تألیف کتاب ها مورد توجه قرار گیرد. سعی می کنیم از بهترین استانداردهای آموزش ریاضی در کشورهای مختلف دنیا استفاده کنیم. به عنوان مثال از استانداردهای NCTM (انجمن ریاضیدانان آمریکا و کانادا) برای بهبود کیفیت آموزش ریاضی در ایران استفاده می کنیم. وظیفه این انجمن تدوین محتوای مطالب درسی ریاضی مدارس (از دبستان تا دبیرستان) است. اهدافی که در این انجمن تعریف می شود بسیار معتبر است و ما هم در برنامه ریزی درسی آنها را مدنظر قرار می دهیم. البته در فرآیند ارائه این اهداف سعی می کنیم آن را با شرایط اجتماعی و فرهنگی کشورمان هماهنگ کنیم.
به عنوان یک مؤلف برتر، از مسئولان چه درخواست هایی دارید؟
برای معرفی بهتر این مجموعه از مسئولان می خواهم این مجموعه را به عنوان یک اثر ملی که فقط در ایران تألیف شده است و در دیگر کشورها مشابهی ندارد، به مجامع مختلف علمی و فرهنگی معرفی کنند و امکان شرکت آن را در نمایشگاه های جهانی کتاب فراهم سازند. از آنجایی که این کتاب در کشورهای مختلف جهان، همانند ایران در سطوح مختلف دارای مخاطب است، امکان ترجمه آن را به دیگر زبان ها فراهم آورند تا با عرضه در سایر کشورها، مخاطب های این مجموعه بتوانند با آن ارتباط برقرار کرده و دایره المعارف جایگاه واقعی خود را پیدا کند. هدف مؤلف و ناشر از تدوین چنین مجموعه ای این بود که دایره المعارف هندسه به روز و با آخرین تحولات مفاهیم هندسه و روش های آموزش هندسه در جهان هماهنگ باشد، بنابراین تقاضا داریم که کتاب ها و مقاله های جدیدی که در ارتباط با هر نوع هندسه در هرکشوری چاپ می شود، در اختیار مؤلف قرار گیرد تا در ویرایش های جدید دایره المعارف هندسه مورد استفاده قرار گیرد.
در پایان اگر صحبت نگفته ای دارید، بفرمایید.
.ناشر دایره المعارف هندسه، انتشارات مدرسه وابسته به وزارت آموزش و پرورش است که از همکاری و مساعدت صمیمانه مسئولان این انتشارات برای چاپ و نشر این مجموعه که یک کار بزرگ و پرهزینه فرهنگی است، سپاسگزاری می کنم. امیدوارم دایره المعارف هندسه بتواند جایگاه واقعی خود را در ایران و جهان کسب کند و دانش آموزان معلمان ریاضی ، دانشجویان رشته های ریاضی و دیگر مخاطبان این مجموعه بتوانند به آن دسترسی پیدا کنند و از آن بهره مند شوند.
برخود لازم می دانم از همسرم خانم سیمیندخت ترکپور و فرزندانم دکتر مهرداد رستمی، دکتر کتایون رستمی و دکتر آتوسا رستمی که طی چهل سال تألیف دایره المعارف هندسه هر یک به سهم خویش با صرف وقت و اندیشه در تألیف این مجموعه یاریم داده اند، سپاسگزاری کنم. در پایان از کلیه مخاطبین این مجموعه و صاحبنظران محترم تقاضا دارم نظرات و پیشنهادهای اصلاحی و ارشادی خود را برای تکمیل این مجموعه به نشانی ناشر ارسال فرمایند. پیشاپیش از همه آنان سپاسگزارم.