نام: سیاوش میرشمس شَهْشَهانی
تولد: ۱۰ خرداد ۱۳۲۱ در تهران
شهرت: ریاضیات
زندگینامه مختصر دکتر سیاوش شهشهانی:
سیاوش میرشمس شهشهانی، محقق و استاد ریاضیات است. وی در حال حاضر رییس دانشکده علوم ریاضی دانشگاه صنعتی شریف است. او از ابتدای اتصال ایران به شبکه اینترنت مسؤول ثبت دامنه فارسی .ir در مرکز تحقیقات فیزیک نظری بود که در سال ۱۳۸۹ از این سمت استعفا داد. او تلاشهای بسیاری در زمینه توسعهٔ اینترنت در ایران از زمان آغاز راهیابی اینترنت به این کشور انجام داده‌است. زمینهٔ فعالیت و تحقیقات او در ریاضیات، عموماً سیستم‌های دینامیکی است.
دکتر سیاوش شهشهانی
سمینار چهلمین سال اینترنت - دی ماه 1388
سیاوش شهشهانی، در سال ۱۳۲۱ در تهران متولد شد. طی سال‌های ۱۳۳۳ تا ۱۳۳۹، دوره‌های اول و دوم تحصیلات متوسطه را در «دبیرستان اندیشه» و «دبیرستان هدف ۱» گذراند و در سال ۱۳۳۹ تحصیلات خود را در مقطع کارشناسی در رشتهٔ ریاضیات در کالج هوپ در ایالت میشیگان در کشور آمریکا آغاز نمود و سپس از سال ۱۳۴۰ تحصیل در این رشته را در دانشگاه برکلی ادامه داد. او مدرک کارشناسی خود را در سال ۱۳۴۳ (۱۹۶۴ میلادی) دریافت نمود و در همان سال شرکت در دورهٔ تحصیلات تکمیلی را در همان دانشگاه آغاز کرد.
وی در سال ۱۳۴۸ پس از دفاع از رسالهٔ دکتری خود با عنوان «نظریهٔ سرتاسری معادلات دیفرانسیل مرتبهٔ دوم عادی روی خمینه‌ها» و تحتِ راهنمایی استیو اسمیل مدرک دکترای خود را دریافت نمود و از همان سال به مدت یک سال به تدریس در دانشگاه برکلی پرداخت.
در سال‌های بعد او به عنوان استادیار در دانشگاه‌های نورث‌وسترن در ایلینوی (سال ۴۹ و ۵۰)، دانشگاه ویسکانسین در مدیسون (سال ۵۰ تا ۵۲)، و دانشگاه میشیگان در ان‌اربر (سال ۵۲ و ۵۳) حضور یافت. او در سال ۱۳۵۳ پس از بازگشت به ایران، به عضویت هیئت علمی دانشگاه صنعتی شریف درآمد. در سال ۱۳۵۸ وی به رتبهٔ استادی در این دانشگاه رسید. در همین سال با الهه الهی ازدواج کرد. ایشان دو فرزند به نام‌های «سپهر» و «سهراب» دارند.
وی از سال ۱۳۶۴ تا ۱۳۶۷ ریاست دانشکده علوم ریاضی دانشگاه صنعتی شریف را به عهده داشته‌است و از سال ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۳ به عنوان رئیس بخش ریاضی «مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات» - که امروزه با نام «پژوهشگاه دانش‌های بنیادی» شناخته می‌شود - فعالیت نموده‌است.
شهشهانی از سال ۱۳۶۷ عضو هیئت تحریریهٔ مجلهٔ نشر ریاضی بوده و از سال ۱۳۷۰ تا ۱۳۸۴ مدیریّت مسئول آن را برعهده داشته‌است.
او در سال ۱۳۶۸ قائم‌مقام مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات شد. همچنین در زمان برقراری اولین اتصال اینترنت در ایران که در این مرکز انجام گرفت، نقشی فعّال در این زمینه ایفا کرد.
وی از شهریور ۱۳۸۲ عضو گروه زبان و رایانه فرهنگستان زبان و ادب فارسی نیز هست.
افتخارات
سیاوش شهشهانی در سال ۱۳۸۲ به عنوان چهره ماندگار ریاضیات کشور معرفی شد.
همچنین در روز سه‌شنبه ۷ بهمن ۱۳۸۲ در مراسمی لوح تقدیر انجمن ترویج علم ایران، «به جهت راه اندازی اولین ارتباط اینترنتی در ایران و تلاش برای ثبت نام دامنهٔ 'ir' در دنیا» به شهشهانی اهدا گردید.
آثار:
تألیفات:
- اسرار مکعب روبیک، نشر نو، تهران، ۱۳۶۱.
- حساب دیفرانسیل و انتگرال ۱ و ۲، فاطمی، تهران، ۱۳۸۶.
ترجمه:
- جان میلنر، توپولوژی از دیدگاه حساب دیفرانسیل، مؤسسه انتشارات علمی دانشگاه صنعتی شریف، تهران، ۱۳۵۸؛
- آندره ویل، نظریهٔ اعداد، شرکت سهامی انتشارات خوارزمی، تهران، ۱۳۶۹.
مقالات:
"Second order ordinary differential equations on differentiable manifolds", Global Analysis (Proc. Sympos. Pure Math. Vol. XIV, Berkeley, Calif. , 1968), Amer. Math. Soc. , Providence, R.I. , 1970, pp. 265-272;
"Symplectic structures on integral manifollds", Indiana Univ. Math. J. 23 (1973/74), 209-211;
Some examples of dynamical systems", Control Theory and Topics in Functional Analysis (Internat. Sem. , Internat. Center Theort. Phys. , Trieste, 1974), Vol. Internat. Atomic Energy Agency, Vienna, 1976, pp. 227-234;
"A new mathematical framework for the study of linkage and selection", Mem. Amer. Math. Soc. 17 (1979), no. 211;
Periodic solutions of polynomial first order differential equations", Nonlinear Anal. 5 (1981), no. 2, 157-165.
"سیر تاریخی فلسفهٔ ریاضیات"، فرهنگ و اندیشهٔ ریاضی، شمارهٔ اول (۱۳۶۵)، ۱۵-۴۰؛
"تصویرهایی از برکلی"، پیک ریاضی، شمارهٔ ۳ و ۴ (۱۳۶۵)، ۱۵۱-۱۷۰؛
"خمهای جبری"، نشر ریاضی، سال ۱، شمارهٔ ۲ (۱۳۶۷)، ۸۵-۹۶؛
"سی و سه مسألهٔ قدیمی از مجلهٔ مانتلی"، نشر ریاضی، سال ۲، شمارهٔ ۳ (۱۳۶۸)، ۲۲۸-۲۳۰؛
"ریاضیات عمومی برای رشتهٔ ریاضی لازم است"، نشر ریاضی، سال ۳، شمارهٔ ۳ (۱۳۶۹)، ۹۹-۱۰۳؛
"پدیدهٔ هشترودی تکرارشدنی نیست"، نشر ریاضی، سال ۴، شمارهٔ ۱ و ۲ (۱۳۷۰)، ۷۲-۷۳؛
"مجله‌های ریاضی جهان و کتابخانه‌های ریاضی ایران"، نشر ریاضی، سال ۴، شمارهٔ ۳ (۱۳۷۱)، ۴۵-۵۱؛
"بیست و پنج سال واقع‌گرایی: حماسهٔ پیروزی لاک‌پشت"، یادنامهٔ بیست و پنج سال کنفرانس ریاضی'، دانشگاه صنعتی شریف، ۱۳۷۳، صص. ۷۹-۸۳؛
"المپیاد، اعزام دانشجو، و فرار مغزها"، نشر ریاضی، سال ۸، شمارهٔ ۱ (۱۳۷۵)، ۷۵-۷۶؛
(با یحیی تابش و امیدعلی کرمزاده) "در دفاع از المپیاد"، نشر ریاضی، سال ۸، شمارهٔ ۲ (۱۳۷۶)، ۲-۳؛
(با احمد شفیعی ده‌آباد) "زنده‌باد دترمینان!"، نشر ریاضی، سال ۸، شمارهٔ ۲ (۱۳۷۶)، ۴۵-۴۶؛
"سیر و سفری در جهان اعداد" (نقد دو کتاب)، نشر ریاضی، سال ۹، شمارهٔ ۲ (۱۳۷۷)، ۵۴-۵۷؛
"گزارشی از بحران مجله‌های پژوهشی ریاضی"، نشر ریاضی، سال ۱۰، شمارهٔ ۱ (۱۳۷۸)، ۷۱-۷۲؛
"همینگ، روئل، و سیارهٔ دوردست"، نشر ریاضی، سال ۱۱، شمارهٔ ۱ (۱۳۷۸)، ۷۱-۷۲؛
"ریاضیات چیست؟" (نقد کتاب)، نشر ریاضی، سال ۱۲، شمارهٔ ۱ و ۲ (۱۳۸۰)، ۶۸-۷۰؛
"دربارهٔ راهبری اینترنت"، سومین نشست تخصصی-علمی برنامه‌های مشارکت ایران در دومین مرحله اجلاس جهانی سران در باره جامعه اطلاعاتی، ۱۳۸۳.
ترجمه
اف. ج. آلمرگن و ه. منتمگری، «مدالهای فیلدز سال ۱۹۷۴»، بولتن انجمن ریاضی ایران، شمارهٔ ۳ (۱۳۵۳)، ۳۸-۵۲؛
رنه توم، «آیا ریاضیات 'نوین' اشتباهی آموزشی و فلسفی است؟»، بولتن انجمن ریاضی ایران، شمارهٔ ۵ (۲۵۳۵)، ۷-۲۳.
مصاحبه ای با دکتر سیاوش شهشهانی
- چرا حساب دیفرانسیل و انتگرال؟
حساب دیفرانسیل و انتگرال دکتر سیاوش شهشهانی
دكتر سیاوش شهشهانی به پرسش‌های همشهری آنلاین در مورد چاپ كتاب حساب دیفرانسیل و انتگرال پاسخ داد.
- اولین سئوال ما از دکتر شهشهانی این بود که اصلا چرا حساب دیفرانسیل و انتگرال و اینکه اصلا چرا با این کتاب شروع کردید؟
دکتر شهشهانی به این پرسش ما پاسخی طولانی داد که خود از آن به عنوان «مقدمه بلند» یاد کرد و آن را ضروری تلقی می‌کرد:
"حساب دیفرانسیل و انتگرال عمومی‌ترین درس ریاضی است که در دانشگاه تدریس می‌شود. دانشجویان علوم پایه و مهندسی آن را در سال اول می‌گیرند و دانشجویان رشته‌های دیگر هم اگر درس ریاضی الزامی داشته باشند معمولا صورتی از همین مبحث است. این امر دلیل موجهی هم دارد. حساب دیفرانسیل و انتگرال زبان بیان پدیده‌های غیرخطی و ابزار حل این مسایل است. اما ریاضیات غیر خطی چیست؟
در ساده ترین حالت یک اتومبیل در حال حرکت را درنظر بگیرید اگر این اتومبیل با سرعت ثابتی حرکت کند و بخواهید بدانید مثلا پس از ده دقیقه چه مسافتی را طی کرده‌است، سرعت اتومبیل را در مدت زمان ضرب می‌کنید. حالا اگر سرعت ثابت نباشد و سرعت متغیر اتومبیل را به صورت یک نمودار به شما داده باشند، چه می‌کنید؟ در اینجا باید از حساب انتگرال استفاده کنید. این یک نمونه است. نمونه ساده دیگر اینکه اگر جسمی دارای بدنه خمیده باشد چگونه حجم آن را محاسبه می‌کنید؟ علوم طبیعی، مسایل مهندسی، اقتصاد، و هر جای دیگر که کمیت متصل مطرح می‌شود مملو از مسایل غیرخطی است و اغراق نیست که بگوئیم از قرن هفدهم میلادی رشد و پیشرفت بخش بزرگی از علم و تکنولوژی دست در دست توسعه حساب دیفرانسیل و انتگرال بوده‌است.
از اینروست که این بخش از ریاضیات جزء دانش ضروری بسیاری از رشته‌های دانشگاهی محسوب می‌شود و هر کتاب که در این زمینه نوشته شود، می‌تواند بالقوه مخاطبان زیادی داشته باشد.
اشاره داشتم به «کمیت متصل» و اینکه موضوع این رشته از ریاضیات بررسی تغییرات غیرخطی یا غیر یکنواخت اینگونه کمیت‌هاست.در واقع دیرینه این مسایل و غور در مورد ماهیت کمیت متصل به دوران باستان، یعنی خیلی پیش از قرن هفدهم، باز می‌گردد ولی روش اسلوبمند رویکرد به این مسایل از قرن هفدهم پاگرفت. از دوران باستان تمایز میان کمیت‌های منفصل که با اعداد طبیعی شمارش می‌شوند و کمیت‌های متصل مانند گذر زمان یا طول پاره‌خط‌ها مورد توجه ریاضیدانان، علمای طبیعی و فلاسفه بوده است . تجلی کمیت‌های متصل معمولا در هندسه مشاهده می‌شود و کمیت‌های منفصل در حساب. اینکه انسان توانسته است یک تئوری منسجم و کار ساز از کمیت‌های متصل داشته باشد و بر مبنای آن ابزار موثری برای بررسی تغییرات غیر یکنواخت آنها ابداع کند به نظر من از بزرگترین موفقیت‌های تفکر بشر است. تدریس و تشریح این جریان بزرگ و دیرینه دار فکری یکی از لذت بخش ترین فعالیت‌های بیش از سی سال فعالیت دانشگاهی من بوده است. در واقع آنچه مرا به سوی نوشتن این کتاب سوق داد سعی در مکتوب کردن این تجربه بسیار زیبا و معنی دار بود."
پس از این مقدمه دوباره نوبت به ما رسید تا سئوال دیگری از دکتر شهشهانی بپرسیم:
- در تبدیل فرم شفاهی به فرم مکتوب چه چیزهایی به کتاب انتقال داده نشد؟
"من خیلی دیر فهمیدم که محیط کلاس و حتی تنظیم درسنامه مبتنی بر صحبت کلاس یک دنیای کاملا متفاوت از محیط نوشتاری صرف تالیف یک کتاب است. وقتی شما رویاروی چند صد جوان کنجکاو و تیز هوش صحبت می‌کنید محیط شفاهی امکاناتی به شما می‌دهد که در عرصه مخاطبان ناشناخته موجود نیست. شاید اگر از روز اول می‌دانستم چه چالشی در مقابل خواهم داشت هرگز دست به کار نوشتن نمی‌شدم. خیلی مشکل میتوان لطائف محیط شفاهی را به کاغذ منتقل کرد. ادبیات کتاب با محیط خودمانی کلاس فرق دارد.
اشاره‌ها، مکث‌ها، تکرارها و حتی حرکات بدنی همه مدرس را در انتقال مطلب در کلاس یاری می‌دهند ولی اینها جایی در کتاب ندارند. البته در مقابل ابزار بصری مانند تصویرهای با کیفیت تا حدی جبران مافات می‌کنند. نکته دیگر اینکه کتاب باید از دقت و کمال بیشتری برخوردار باشد به گونه‌ای که حتی‌المقدور یک متن جامع، قابل ارجاع و خودکفا باشد. این الزامات و اینکه ضرورتاْ مخاطبان کتاب اقشار وسیعتری از جماعت خاص در دانشگاه خاص را در بر می‌گیرد موجب می‌شود که متن کتاب رسمی‌تر، خنثی تر و بعضا بی‌روح تر باشد. باید اذعان کنم که ناشر کتاب، یعنی انتشارات فاطمی، از آغاز دید دقیقتر و هدفمندتری نسبت به انتظاراتش داشت تا خود من. شاید انگیزه من که هر چند وقت یک بار این درس را تدریس می‌کنم و نزدیک به بازنشستگی هستم یک انگیزه روانی بود، یعنی کوشش درماندگار کردن و تداوم بخشیدن به تجربه¬ای که از آن لذت فراوان برده‌ام. ولی انتشارا ت فاطمی برنامه مشخصی دارد. آنها به درستی دریافته‌اند که در محیط علمی ایران فقدان محسوسی از به اصطلاح « تکست بوک» تالیفی با استاندارد بین المللی مشهود است و در صددند که باب جدیدی در زمینه تالیف بگشایند. ناشر خوب و موفق طبعا کتابی می‌خواهد که هم ضوابط استانداردهای تالیف بودن را ارضا کند و هم بتواند پاسخگوی نیاز بازار باشد. یک درسنامه، هرچند که در آن بسیاری ظرافت‌های کلاس درس قابل رویت است ولی نیاز عمومی را پاسخگو نیست. ناشر حاضر در این راه ریسک بزرگی را پذیرفته است و همه گونه امکانات پشتیبانی را فراهم کرده است. البته من بهیچوجه نمی‌توانم ادعا کنم که از عهده کار برآمده‌ام ولی کوشش خود را کرده‌ام و این می‌تواند حداقل به نسل‌های بعد این جرات را بدهد که در کنار نهضت ترجمه جا افتاده و موفقی که برای کتابهای علمی پدید آمده است در راه تالیف نیز گام بردارند. اینرا هم اضافه کنم که قطعاْ همکاران دیگری در دانشگاه‌های مختلف کوشش‌های تالیفی خوبی در همین زمینه انجام داده‌اند. من از این اقبال خوب برخوردار بوده‌ام که یک ناشر حرفه‌ای حاضر شده است چاپ نوشتاری مطابق سلیقه شخصی خودم را بپذیرد.
- در مورد محض بودن ریاضیات و کاربردی بودن رشته‌های فنی چه می‌گویید؟ آیا ریاضیات می‌تواند این قدر قابل شهود باشد؟
"اگر ریاضیات ملموس نباشد درک آن امکانپذیر نیست .اما ملموس بودن به معنای عینیت فیزیکی نیست. کسی که در ریاضیات کارخلاق می‌کند، حتی حل یک مساله دشوار، مساله را اول برای خود ملموس می‌کند. یکی از خطاهای بعضی شیوه‌های آموزش ریاضی مجرد کردن ریاضیات به درجه‌ای بیش از نیاز به تجرید است، یا اصرار ورزیدن بر درجه‌ای از دقت که برای مخاطب دانشجو نیاز به آن ملموس نیست و موضوع را از فضای ذهنی او خارج می‌کند.
- در مورد تشابه ریاضیات به جنبه‌های اجتماعی زندگی چه میتوان گفت؟ ریاضیات دنیاهای متفاوتی دارد. رابطه این دنیاها با زندگی چیست؟ آیا هر دنیای خاص در ریاضیات یک بینش اجتماعی خاص می‌پذیرد؟
"به نظرم این درست است که در هر رشته افرادی با گرایش‌های ذهنی متفاوت می‌توانند کار کنند. در ریاضیات گرایش بعضی تجسمی و هندسی است، و بعضی دیگر عددی و کمی. درس اول ریاضی دانشگاه یعنی همین حساب دیفرانسیل و انتگرال، هردوجنبه را به وفور دارد و دانشجویانی که موضوع را جدی بگیرند به گونه‌ای تمایلات طبیعی خودشان را پیدا می‌کنند. یک شباهت دیگرهم بین ریاضیات و کارهای ادبی و هنری هست . در ریاضیات هم فردیت و خصوصیات ذهنی افراد در کارشان ظاهر می‌شود. همانطورکه مثلا یک رمان یا نقاشی خاص نمی‌تواند کارنویسنده یا نقاش خاصی باشد، نوع تفکر و رویکردی که در یک کار تحقیقی ریاضی سطح بالا ظاهر می‌شود خیلی اوقات صاحب کار را لو می‌دهد.
- آیا در ریاضیات اعداد مثل کلمه ها در ادبیات، مفهوم و بینش خاصی دارند؟
همانطور که یک کلمه خاص به زبان شعرای مختلف ممکن است با مضمون‌های مختلف ظاهر شود مفاهیم ریاضی هم ممکن است شخصیت‌های گوناگونی از خود بروز دهند. مثلا مفهومی در ریاضیات داریم به نام « انتگرال». در کتابهای مختلف رویکردها و تعبیرهای متفاوتی از آن مشاهده می‌کنید، بعضی هندسی‌تر و بعضی جبری تر. خود ریاضی کاران هم بسته به مقتضییات کاری که می¬کنند ممکن است جنبه های مختلفی از یک مفهوم ریاضی واحد را مورد تاکید قرار دهند. در واقع فراموش نکنید که ریاضیات و علوم طبیعی هم کار انسانند و شکافی که بعضی تصور می‌کنند میان علم و ریاضیات از یک سو و هنر و ادب از سوی دیگرهست وجود ندارد. ریاضیات یک عمل انسانی است.
در پایان دکتر شهشهانی توضیح داد که جلد دوم کتاب حساب دیفرانسیل و انتگرال قرار است تا پایان سال ۱۳۸۶ چاپ شود. جلد اول کتاب با فصل «عدد » شروع می‌شود و در آن تاکید بر درک کمیت متصل و تغییرات آن است. جلد دوم با فصل «فضا» آغاز می‌شود و در آن جنبه های هندسی به گونه بارزتری ظاهر می‌شوند.