یکی از ویژگیهتای ممتاز تفکر انسان ،آفرینندگی یا خلاقیت است.رابرت گانیه(به نقل سیف،۱۳۸۳)آفرینندگی را نوعی حل مساله می داند که تازگی نتایج تفکر آفریننده از ویژگیهای آن است.
الف) مفهوم خلاقیت وتفکر خلاق:
یکی از ویژگیهتای ممتاز تفکر انسان ،آفرینندگی یا خلاقیت است.رابرت گانیه(به نقل سیف،۱۳۸۳)آفرینندگی را نوعی حل مساله می داند که تازگی نتایج تفکر آفریننده از ویژگیهای آن است.در نظریه ی گیلفورد،آفرینندگی بر حسب تفکر واگرا تعریف شده است.
پاپالیا(به نقل زارعی،۱۳۷۹)خلاقیت را توانایی دیدن چیزها در یک نظر نو و غیر معمولی و ارائه ای رهیافتهای جدید ،غیر معمولی و اثر بخش می داند.تورنس(به نقل سیف،۱۳۸۳)تفکر آفریننده را اینگونه تعریف می کند:«فرایند حس کردن مشکلات ،مسائل،شکاف در اطلاعات ،عناصر گم شده ،چیزهای ناجور ؛حدس زدن و فرضیه سازی درباره یی این نواقص و ارزیابی و آزمودن این حدسها و فرضیه ها،تجدید نظر کردن و دوباره آزمودن آنها و بالا خره انتقال نتایج».
ب) ویژگیهای افراد خلاق:
استاین(به نقل سیف ،۱۳۸۳)مطالعات انجام شده درباره ی ویژگیهای افراد آفریننده و خلاق را ورد بررسی قرار داده و برای آنان ویژگیهای زیر را یافته است:«انگیزه ی پیشرفت سطح بالا،کنجکاوی فراوان،علاقه مندی زیاد به نظم و ترکیب در کارها ،قدرت ابراز وجود و خود کفایی،شخصیت غیر متعارف و غیر رسمی و کامروا،دارای پشتکار و انضباط در کارها،دارای استقلال،طرز فکر انتقادی،انگیزهای زیاد و دانش وسیع،اشتیاق واحساس سر شار،زیبا پسندی و علاقه مندی به آثار هنری،علاقه ی کم به روابط اجتماعی و حساسیت زیاد به مسائل اجتماعی ،تفکر شهودی،قدرت تاثیر گذاری بر دیگران»یافته های دیگر علمی(زارعی،۱۳۷۹)
خصایص ششگانه ی زیر را برای اشخاص خلاق به طور نسبی ،نشان داده اند
۱) فصیح صحبت می کنند .
۲) در جو آزاد انعطاف و وفاق دارند و در جو فشار،گردنکشی می کنند.
۳) در فکر کردن،بیشتر واگرا و مبتکرند تا همگرا و دنباله رو.
۴) حافظه ی خوب و فکر جویای آنها سبب می شود که هر چیز نو ظهور را آشنا بیا بند.
۵) به خلق خوش و رفتار شوخ تمایل دارند.
۶) به داشتن افکار نا جور و غریب،شهرت دارند.به سادگی می توان یافت که بعضی از این ویژگیها سبب ناراحتی بسیاری از معلمان می شوند.در حالیکه وفاق نداشتن و همگرا نبودن صفات بعضی از دانش آموزان را می توان زمینه ای برای یافتن خلاقیت آنان به حساب آورد ونه شرارت ذاتی.دانش آموزان خلاق از دروس نظری،حفظی و گوش دادنی لذت نمی برند ،آنان تفکری تحلیل گر ،بارور وسازنده دارند.
ج) روشهای آموزش آفرینندگی و خلاقیت:
صرف دانستن اینکه چه کسی خلاق است برای پرورش خلاقیت،کافی نخواهد بود،بلکه مهم این است که بدانیم خلاقیت به چه نحو رشد و پرورش می یابد.تحقیقات مربوط به خلاقیت (به نقل پیرخایفی ۱۳۷۶)نشان می دهند که رشد این توانایی از همان دوران کودکی آغاز می شود و در دوران دبیرستان به مرتبه ی ثبوت خودش میرسد؛البته اگر این توانایی در همین دوران پرورش یافته باشد تا پایان عمر به غنای آن افزوده می شود.در حقیقت ،خلاقیت از دوران کودکی تا نوجوانی،همیشه به دنبال مأمنی برای رشد خود می گردد؛این تجربه ی گرانبهای تحقیقی نشان می دهد که باید به امر آموزش خلاقیت در سطوح مختلف تحصیلی دبستان،راهنمایی و دبیرستان آن هم با روشهای علمی اقدام کرد وبه تواناییهای خلاقه ی دانش آموزان در زمینه های گوناگون هنری،فرهنگی،علمی و ورزشی احترام گذاشت و از آنها به نحو درست و مناسب،استقبال کرد و برای پرورش آنها همت نمود.همه ی روانشناسان پرورشی و متخصصان آموزشی معتقدند که تواناییهای آفریننده و خلاق و شیوه های فکری واگرا را می توان به افراد،به ویژه به کودکان و نوجوانان آموزش داد.
پیشنهادهای مهم این صاحبنظران (به نقل سیف،۱۳۸۳)درباره ی روشها و فنون ایجاد آفرینندگی یا خلاقیت عبارتند از:
۱) تجارب دانش آموزان را به موقعیت های خاص،محدود نکنید:کارهای بدیع و تخیلات دانش آموزان را تشویق کنید.سؤالهایی از آنان بپرسید که مشوق تفکر واگرا باشند و از تکرار روشهای معمول ومتداول بپر هیزند.سؤالهایی بپرسید که با چرا و چگونه آغاز می شوند ،نه با کجا،چه کسی،وچه وقت؛سؤالهایی طرح کنیدکه جوابهای متعددی داشته باشند.
۲) برای طرح سؤالها و اندیشه های غیر معمول و بدیع،ارزش قائل شوید:دانش آموزان خود را تشویق کنید تا سؤالهای گوناگون از شما بپرسند،فرا تر از اطلاعات ودانشهای معمول فکر کنند و راههای مختلف برای مسائل پیشنهاد دهند.از سؤالهای غیر معمولی که از سوی دانش آموزان مطرح می شوند و شما از عهده ی جواب دادن به آنها بر نمی آیید.
۳) فرصتهایی برای خود آموزی و یاد گیری اکتشافی در اختیار یادگیرند گان قرار دهید:استقلال شخصی و توانایی پیدا کردن راه حل برای مسائل به طریق اکتشافی و از راه خود آموزی،از ویژگیهای افراد آفریننده و خلاق است.اگرتنها حفظ کردن مطالب و راه حل های قالبی مورد تائید معلمان واقع شوند،دانش آموزان به حفظ کردن مطالب تشویق خواهند شد،امّا اگر اندیشه های اصیل مورد تائید قرار گیرند ،دانش آموزان به فعالیتهای خلاق مبادرت خواهند کرد.
۴) در مقابل تفاوتهای فردی یادگیرندگان با احترام بر خورد کنید:از وارد کردن دانش آموزان به رقابت و همچشمی با یگدیگر بپرهیزید.هر یک از دانش آموزان دارای استعداد و قریحه ی خاص خودش است که شاید از این جنبه با دانش آموزان دیگر متفاوت باشد؛در پرورش این استعدادهای ویژه در دانش آموزان بکوشید.برخوردهای درست معلمان با کودکان در سالهای پایین کودکی ،بر رشد استعدادهای خلاق آنان تأثیر فراوان دارد.
۵) رفتار های آفریننده را برای کودکان ،سر مشق قرار دهید:یلون و وینستاین(به نقل سیف،۱۳۸۳)درباره ی آموزش رفتارها و ویژگیهایی خلاق از راه مشاهده گفته اند:«دانش آموزان کلاس پنجم ابتدایی پس از مشاهده ی رفتارهای خلاق نشان داده شده در یک فیلم یا از سوی معلم،رفتارهای خلاق از خود نشان دادند ُُ».پژوهشهای انجام شده ی دیگر(هریس،به نقل سیف،۱۳۸۳)همچنین نشان داده اند که روش آموزش از طریق سر مشق دهی ،بیشتر از روشهای مرسوم آموزشی،منجر به ایجاد رفتارهای خلاق در دانشجویان دانشگاه می شود .
۶) از روشها و فنون ویژه ی بالا بردن سطح خلاقیت و آفرینندگی استفاده کنید:تعدادی روش وفن آموزشی وجوددارند که استفاده از آنها در پرورش استعدادهای خلاق کودکان بسیار مؤثرند،معروفترین آنها روش بارش مغزی است،در این روش،معلم،مسأله ای را به دانش آموزان می دهد و از آنان می خواهد تا هر چه راه حل برای مسأله به ذهنشان می رسد بگویند.روش آموزشی دیگر که منجر به بالا بردن سطح فعالیتهای خلاق یادگیرندگان می شود،آموزش مهارتهای پژوهشی است،این روش به طرح وآزمودن فرضیه از سوی یادگیرند گان کمک می کند.روشهای درست طرح فرضیه و آزمودن فرضیه به وسیله کودکان،منجر به ایجاد طرز فکر آفریننده در آنان می شود.روش مطالعه ی آفریننده،روش مؤثر دیگری در آموزش خلاقیت است ؛تورنس و هارمون (به نقل سیف،۱۳۸۳)درباره ی روش مطالعه ی آفریننده ،این راهنماییها را در اختیار دانش آموزان قرار داده اند:«وقتی که به خواندن مطالب یک کتاب می پردازید به مورد استفاده های مختلف اطلاعاتی که در آن کتاب به آنها بر می خورید،بیندیشید.خیلی اهمیت دارد به راههایی که می توانید اطلاعات خوانده شده را در زندگی شخصی و حرفه ای خود به کار بندید فکر کنید.تنها به این سؤال فکر نکنیدکه:مؤلف چه می گوید؟از خود بپرسیدکه:چگونه می توانم آنچه راکه نویسنده نوشته است مورد استفاده قرار دهم.تنها به یک مورد استفاده اکتفا نکنید.تا آنجا که می توانید موارد استفاده های بیشتری را بیابید و بعضی از آنها را برای کاربرد آینده ی خود یادداشت کنید.ممکن است مدتی وقت لازم باشدتا این نوع مطالعه کردن را بیاموزید.با این حال مأیوس نشوید،بعد از دو سه روز خواهید دید که می توانید این روش مطالعه را به راحتی به کار بندید».
د) راهبردهای عملی در پرورش خلاقیت:
آموزش و پرورش منجر به انباشتن انبوهی از اطلاعات در ذهن دانش آموزان وباز پس گیری آنها در موقعیت خاصی با عنوان امتحان،با پرورش خلاقیت در دانش آموزان بسیار متفاوت است. درادامه ی این نوشتار،راهبردهایی عملی برای پرورش خلاقیت و راههای رشد و توسعه ی تفکر خلاق و بالنده آورده می شود:
۱) احترام به سؤالهای فراگیران:سؤال،انعکاسی از مغز تشنه ای است که می خواهد با دریافت جواب از فردی که بهتر از او می داند،خود را سیراب کند.هر چند احتیاج باید فوراً بر آورده شود ولی کمی مکث بین سؤال و جواب،معمولاً می تواند افکار و ایده های مفیدی را برای مباحثه به بار آورد.
۲) جواب باید فرد را به سؤالهای جدید هدایت کند:مبی باید هنگام جواب دادن به هر سؤال،فراگیر را به سوی معماهای تازه تر بکشاند تا ذهنش خود آگاه یا ناخودآگاه،مشغول کنکاش و جستجو باشد.بنابراین اصل،از به کار بردن کلماتی از قبیل بله،خیر،البته،هرگز،مطمئناً و امثال آنها به تنهایی باید اجتناب شود.این نوع جوابها چشمه ی جوشان کنجکاوی فراگیر را ارضا نمی کند،افزون بر آن،فرد می آموزد که برای هر مسأله و مشکلی در زندگی.فقط به دنبال یک راه حل بگردد و از امکانات مختلف و متعددی که ممکن است برای حل آن مشکل وجود داشته باشد.غافل بماند.جواب باید بین معلومات تازه و قبلی فراگیر، ارتباط برقرار کند.
۳) ایجاد فضای مناسب در کلاس:فضای کلاس درس باید آزاد و مشوق کاوشهای کنجکاوانه ی یادگیرندگان باشد.رابرت بیلر (ترجمه ی کدیور،۷۱)می گوید:«اگر می خواهید دانش آموزانتان مبتکر ومستقل اندیش بار آیند،باید محدودیتها و قیدوبندهای آموزشی در کلاس درس را به حداقل کاهش دهید.اگر دانش آموزان نگران شکست در فعالیتهای یاد گیری خود باشند یا این که پاسخهای نادرست آنان در کلاس با تمسخر معلم ودیگر دانش آموزان مواجه شود.دانش آموزان در حل مسائلشان در کلاس به نحو خلاق،موفق نخواهند بود.»
۴) احترام به عقاید عادی فراگیران:بایدبه کودکان ونوجوانان نشان دهیم که عقایدشان با ارزش است؛لازم است والدین و مربیان،نه تنها درباره ی امور و مسائلی که به فرزندان مربوط می شود،بلکه درباره ی مسائل و امور خانه و مدرسه که که دخالت کودکان و نوجوانان در آنها شایسته است از آنان نظر بخواهند و عقایدشان را هم مثل عقاید بزرگترها ،در حضور کودک یا نوجوان به بحث و گفتگو بگذارند.
۵) احترام به عقاید غیر عادی فرا گیران:کودکان و نوجوانانی که به نوعی خلاقیت آنها برانگیخته شده روابط ومفاهیمی رامی بینند و درک می کنند که والدین و مربیان آنها ممکن است درک نکنند و گاهی چنان نظراتی را مطرح می کنند که بزرگترها قادر به ارزشیابی و جایگزینی آنها نیستند.ترغیب کودکان و نوجوانان به ابراز عقاید نو وغیر عادی همراه با قدردانی ازآنان،اصولی هستند که در پرورش خلاقیت باید مورد توجه باشند.
۶) ستایش اندیشه های مفید و بیان آزاد دانش آموزان:معلم می تواند در کلاسهای درس خود،فرصتی را برای اظهار نظر آزاد و بیان عقاید و اندیشه های متنوع دانش آموزان در اختیارشان قرار دهد و افکارشان را مورد ستایش قرار دهد.روانشناسان(بیلر،ترجمه ی کدیور،۷۱)وجود فضای آزاد آموزشی را که در آن ابراز عقاید مختلف دانش آموزان با تایید و خوشرویی معلمان و دیگران مواجه می شود،از عوامل مهم رشد استقلال فکری می دانند.
۷) تکمیل کردن اشیاء وامور غیر کامل:از دیگر روشهای پرورش خلاقیت،این است که از کودکان به ویژه،بخواهیم جملات ناتمام،داستانهای غیر کامل،نقاشیها و تصاویر نیمه تمام و مبهم و حتی اشیاء نیمه کاره را کامل کنند،در چنین مواردی،آنان سعی می کنند نهایت ابتکارات خود را برای تکمیل مطالب یا اشیاء نیمه تمام به کار برند؛برای مربی،محتوی قسمت کامل شده به وسیله ی کودکان نباید چندان مهم باشد،بلکه روش و چگونگی تکمیل در درجه ی اول اهمیت قرار گیرد.
۸) بیان شرح حال و موفقیت اندیشمندان:کودکان و نو جوانان،رفتار و اعمال شخصیتهای محبوب و سر شناس و موفق را تقلید می کنند؛بنابرین معلم می تواند از این توانایی یادگیرندگان در تحریک و تشویق اندیشه های آنان نهایت بهره را ببردوبامعرفی بزرگان وافرادموفقی که با بهره گیری ازتواناییهاواستعدادها،خلاقیت خودراشکوفاکرده وازپیامدهاونتیج آن برخوردارشده اند،انگیزه ی شکوفایی ورشدخلاقیت رادرفراگیران ایجادکند.
۹) تجارب فرا گیران را محدود نکنید:افزون بر شرایط معمول و موقعیت های متداول آموزش رسمی،برای دانش آموزان فرصتهای تازه و متنوعی نیز فراهم آورید.سؤالهای مختلف و متنوعی را با چرا و چگونه در درسهای گوناگون،به ویژه علوم تجربی و علوم اجتماعی مطرح کنید تا مشوق تفکرواگرای آنان باشید.
.