پیشینه جشنواره :
پیشینه جشنواره بین المللی خوارزمی به سال 1365 برمی‌گردد، هنگامی كه تعدادی از مدیران و كارشناسان سازمان پژوهشهای علمی و صنعتی ایران طرح اولیه ایجاد تشكل و ساختاری برای اهدای جایزه سالانه به مخترعان، مبتكران و محققان برجسته كشور را با هدف تشویق و حمایت مادی و معنوی از آنان ، در جلسات خود مورد بحث و گفتگو قرار دادند و پس از بررسی و مطالعه جوانب، اجرای اولین دوره آن را در سال 1366 آغاز نمودند.
دوره اول
در مرداد ماه آن سال رئیس وقت سازمان پژوهشهای علمی و صنعتی ایران دكتر سید احمد معتمدی مسئولیت برنامه‌ریزی ، سازماندهی و برگزاری مسابقه‌ای با عنوان " مسابقه برجستگان علم و صنعت " را به تعدادی از اعضای هیئت علمی و كارشناسان سازمان واگذار نمودند. با بررسیها و مشورتهای كمیته فكری و اجرایی برگزاری واژه برگزیدگان جایگزین برجستگان شد و بدین ترتیب نخستین مسابقه "برگزیدگان علم و صنعت در ایران " با نام جایزه خوارزمی در 24 دی ماه 1366 در سالن اجتماعات ابن سینای دانشگاه تهران در حضور وزیر فرهنگ و آموزش عالی و رئیس سازمان برگزار گردید و از میان 135 طرح، 35 برگزیده با كسب رتبه اول تا سوم در رده تحقیقات، ابتكار و اختراع در چندین رشته مختلف علمی معرفی شدند كه مدتی بعد در دفتر ریاست جمهوری مورد تفقد رئیس جمهور وقت حضرت آیت‌الله خامنه‌ای قرار گرفته و لوح تقدیر خود را از ایشان دریافت نمودند
روند تحولات در دوره های مختلف :
این مسابقه كه دیگر هم عنوان جشنواره را داشت هم به نام یكی از درخشانترین چهره‌های علمی دنیای اسلام و ایران كه معرف جهانیان است مزین شده بود، در اعتبار و اهداف و ماموریت برای شناسایی نخبگان در رده‌ای ارزشگذاری و برنامه ریزی شد كه هر ساله در روزهای دهه فجر مصادف با سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی در حضور رئیس جمهور، وزیر فرهنگ و آموزش عالی و دیگر مقامات ارشد اجرایی و علمی كشور برگزار گردد و چنین شد كه دومین دوره آن در نوزدهم بهمن سال 1367 در هتل استقلال تهران برای معرفی و قدردانی از 10 طرح تحقیقاتی ، 8 طرح ابتكاری و 4 مخترع در حضور رئیس جمهور وقت برگزار شد.
سومین جشنواره خوارزمی با ویژگی پذیرش طرحهای علوم پزشكی و علوم پایه (كاربردی و نظری ) علاوه بر طرحهای فنی مهندسی و تشكیل دبیرخانه جشنواره به عنوان تشكلی كه امور اجرایی پذیرش و ثبت و ضبط پرونده‌ها و هماهنگی گروههای تخصصی ارزیابی و برنامه ریز ی هیات داوران و برگزاری مراسم را ساماندهی كند ، در نوزدهم بهمن سال 1368 با قدردانی از 3 مخترع ، 12 طرح تحقیقاتی و 11 مبتكر برگزار گردید و برای اولین بار طرحهای دانش آموزی دبیرستانی نیز در این جشنواره شركت داده شد كه به سه طرح برگزیده جوایزی اهدا شد. همچنین از طرف سازمان جهانی مالكیت فكری (WIPO) مدال طلا و لوح یادبود در این دوره به نفر اول اختراع اعطاء شد تا سرآغازی باشد برای شروع تعاملات بین المللی و توسعه گستره فعالیتهای دبیرخانه جشنواره خوارزمی كه هنوز عنوان بینالمللی را به خود نگرفته بود.
چهارمین دوره جشنواره خوارزمی با رقابت 242 طرح علمی ثبت نام شده برای ارزیابی ، به معرفی 23 پژوهش ، اختراع و ابتكار انجامید و 3 طرح دانش آموزی نیز از میان 41 طرح رسیده به دبیرخانه به عنوان برگزیده معرفی گردید. در طی این دوره‌ها و برگزاری پی در پی جشنواره در هر سال به تدریج فرآیندها و آیین نامه‌های اجرایی و چگونگی گردش امور در دبیرخانه ، تقسیم وظایف و مسئولیت كارشناسی پژوهشكده‌ها و گروههای تخصصی و هیات داوری نیز كاملتر و دقیقتر می‌‌شد.
پنجمین جشنواره خوارزمی برای اولین بار به صورت منطقه‌ای و با شركت كشورهای پاكستان ، تركیه ، افغانستان ، آذربایجان، تاجیكستان، لبنان، سوریه، عراق و كشورهای حاشیه خلیج فارس برگزار گردید و به دو طرح برگزیده خارجی و نوزده طرح داخلی جوایز ارزنده‌ای تعلق گرفت. در خصوص طرحهای دانش‌آموزی نیز نخست هیئت‌های كارشناسی تشكیل و مقرر گردید از هر استان حداكثر 3 طرح به معاونت فنی و حرفه‌ای وزارت آموزش و پرورش معرفی شود و از آنجا طرحها به دبیرخانه جشنواره ارسال گرددكه نهایتا از میان 35 طرح واصل شده سه طرح برگزیده و طراحان آن مورد تشویق و قدردانی قرار گرفتند.
ورود تحقیقات علوم انسانی به این رقابت و معرفی برگزیده در این حوزه ، از دیگر ویژگیهای این دوره از جشنواره خوارزمی بوده است. در ضمن از این دوره، علاوه بر كارشناسان كمیته های تخصصی مستقر در سازمان از نظرات متخصصین، اساتید و صاحب‌نظران دیگر مراكز تحقیقاتی برای داوری طرحها استفاده شد مانند وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشكی برای طرحهای علوم پزشكی ، بخش علوم پایه از فرهنگستان علوم و همكاری مركز تحقیقات ساختمان وزارت مسكن در ارتباط با طرحهای رسیده به كمیته عمران.
ششمین دوره جشنواره مصادف با چهاردهمین بهار استقلال با حضور 224 طرح از داخل و 30 طرح از ده كشور دیگر برگزار و به هیجده طرح داخلی و سه طرح برگزیده خارجی، جوایز و لوح تقدیر رئیس جمهور ایران اهدا شد. در این زمان جشنواره خوارزمی علاوه بر رقابت علمی _ صنعتی ، به آئینه تمام نمای فعالیتها و دستاوردهای هر ساله پژوهشگران ، نوآوران و صنعتگران كشور تبدیل شده بود و به عنوان شاخصی برای برآورد تلاش و بازده فعالیت ، سنجش اولویتهای تحقیقاتی سازمانها و دانشگاهها و گرایشهای تكنیكی مراكز آموزشی تحقیقاتی در آن زمان می‌توان از آن استفاده كرد.
در سال 1372 هفتمین دوره جشنواره با رقابت 222 طرح داخلی و 49 طرح از كشورهای منطقه ، آفریقا و آسیا شكل گرفت و برای اولین بار بخش دانش‌آموزی به صورت دو مرحله‌ای و با همكاری وزارت آموزش و پرورش برگزار شد و طی آن تعدادی از طرحهای دانش‌آموزان استانهای كشور در 9 بهمن مورد تقدیر وزیران آموزش و پرورش و علوم و آموزش عالی قرار گرفتند و تعدادی از آنها جهت راهیابی به جشنواره معرفی و پس از داوری 3 برگزیده جهت دریافت لوح تقدیر از رئیس جمهور انتخاب شدند و این اولین جوانه برآمده از جشنواره خوارزمی بود كه در دوره سیزدهم به نهال جشنواره جوان خوارزمی تبدیل شد همانگونه كه در سالهای بعد جشنواره رازی برای تحقیقات علوم پزشكی و جشنواره بینالمللی فارابی ویژه تحقیقات علوم انسانی و اسلامی نیز از آن به ثمر نشست.
تحول دیگری كه در دوره هفتم شكل گرفت تفكیك طرحهای تحقیقاتی به دو بخش كاربردی و بنیادی و تعیین شاخصهایی برای ارزیابی طرحها در این زمینه ها بود به عبارتی طرحهای تحقیقاتی با توجه به این شاخص در مقایسه با یكدیگر ارزیابی می‌شدند. هشت كمیته تخصصی در این دوره از جشنواره عبارت بودند از مكانیك، صنایع شیمیایی، الكترونیك و كامپیوتر ، عمران ، كشاورزی، علوم پایه ، علوم پزشكی و علوم انسانی.
هیات داوران نیز متشكل از 17 نفر از مسئولین كمیته های تخصصی ، اعضا هیئت علمی دانشگاهها و افراد زبده و كارشناس بودند كه در در مرحله اول طرح را در بین طرحهای مشابه هم رشته ، امتیاز دهی می‌كردند و در مرحله دوم طرحهای رشته‌های مختلف با هم مقایسه شده و چنانچه حد نصاب لازم را كسب می‌نمودند به عنوان برگزیده معرفی می‌شدند.
اولین خبرنامه جشنواره نیز در این دوره طراحی و تدوین شد كه حاوی مطالبی با عنوان نگاهی به جشنواره های پیشین ، مصاحبه با دبیر جشنواره دكتر كامران دانشجو، فهرست برگزیدگان شش دوره قبل به تفكیك نام محقق و مبتكر، عنوان طرح و رتبه كسب شده ، شرحی از روند اجرایی جشنواره ، گزارش اجمالی از بخش دانش‌آموزی جشنواره و گفتگو با یكی از طراحان برگزیده و مسئول كمیته تخصصی صنایع شیمیایی و فهرست طرحهای برگزیده دوره هفتم به همراه عكس و خلاصه طرح است و این خود آغازی بود بر چاپ بولتن یا خبرنامه‌های رنگی و كامل جشنواره بین المللی خوارزمی در دوره های بعد، كه همه ساله در روز برگزاری جشنواره یك نسخه از آن در اختیار برگزیدگان و حاضرین در مراسم قرار می‌گیرد و آمار و اطلاعات تحلیلی و عكس و مشخصات طراح برگزیده و خلاصه طرحهای همان دوره در آن ثبت است.
برای آگاهی از تعداد و اطلاعات طرحهای برگزیده در هر دوره ، همه اطلاعات مندرج در 19 جلد خبرنامه منتشر شده جشنواره بینالمللی خوارزمی در این بیست و پنج سال، به صورت مختصر در بخش انتهایی این ویژه نامه آورده شده است.
در دوره‌های بعدی به دلیل استقبال از جشنواره و افزایش تعداد طرحهای شركت كننده در این رقابت و همچنین تخصصی‌تر شدن طرحها به تدریج تعداد كمیته‌های تخصصی بیشتر شد و رشته‌هایی چون بیو تكنولوژی ، مهندسی پزشكی و متالورژی نیز در این فهرست جای گرفتند.
در اردیبهشت ماه همین سال اولین جشنواره، فرهنگی ، تحقیقاتی دانشگاه‌های علوم پزشكی كشور، به نام جشنواره تحقیقاتـی علوم پزشكــی رازی در دانشگاه تهران برگزار شد و با الگویی كه از جشنواره بین المللی خوارزمی وجود داشت اهداف خود را در حوزه تخصصی علوم پزشكی پی گرفت. در نتیجه طرحهای پذیرش شده در این موضوع در جشنواره بین المللی خوارزمی كاهش یافت و بیشتر به سوی رشته مهندسی پزشكی گرایش پیدا كرد.
دوره دهم جشنواره خوارزمی با 29 طرح برگزیده داخلی به انضمام یك طرح ویژه و 3 طرح از علوم حوزوی و 7 طرح دانش‌آموزی ، چهل مبتكر ، نوآور و پژوهشگر برجسته را به جامعه علمی كشور معرفی نمود. در ادامه پایه ریزی سال گذشته برای بین المللی كردن بخش دانش‌آموزی تعداد 46 طرح از 5 كشور دریافت شد كه سه طرح با انتخاب ستاد جشنواره در آموزش و پرورش به هیات داوران جشنواره خوارزمی راه یافت و یك طرح به عنوان برگزیده معرفی شد. این دوره به لحاظ تعداد سازمانهای و نهادهای داخلی و بینالمللی حمایت كننده جشنواره بینالمللی خوارزمی و تعیین جوایزی از طرف آنان برای برگزیدگان قابل توجه است از این گروه برخی حامیان داخلی چون سازمان برنامه و بودجه ، ذوب آهن اصفهان ، دانشگاه صنعتی امیر كبیر، شركت آبسال ، وزارت صنایع ، وزارت امور خارجه را می توان نام برد و برخی سازمانهای بینالمللی چون WIPO, APCTT, UNESCO, TWAS و IFIA كه جوایزی چون مدال ، گواهینامه ، وجه نقد وكاپ به برخی برگزیدگان كه طرحهایشان با شاخصهای آن سازمانها هماهنگی داشت اهدا نمودند.
طبق گزارشهای موجود، در دهه اول جشنواره، طرحهای ارائه شده در رشته‌های فنی و مهندسی به ویژه برق و كامپیوتر ، مكانیك ، صنایع شیمیایی و مهندسی مواد از كمیت و كیفیت بیشتر و بالاتری برخوردار بوده و بیشتر برگزیدگان از این گروهها می‌باشند.
دوره یازدهم با رشدی حدود 60 درصد در پذیرش طرحهای داخلی به خوبی نشانگر یك دهه فعالیت موثر و تثبیت شده سازمان پژوهشهای علمی و صنعتی ایران در برگزاری این مسابقه علمی و افزایش اعتبار و جایگاه این جایزه نزد پژوهشگران و نوآوران كشور است. در این دوره علاوه بر فعالیتهای علمی و اجرایی دبیرخانه و كمیته های تخصصی طبق روال سالهای قبل، به دلیل استقبال موسسات ، دانشگاهها و سازمانهای تحقیقاتی وابسته به نیروهای مسلح و صنایع دفاعی برای شركت در جشنواره بینالمللی خوارزمی و با توجه به شرایط خاص این نوع تحقیقات كه اغلب طرحهایی بزرگ و چند رشته‌ای بوده و از نظر نشر اطلاعات و چگونگی بازدید از طرحها در محل و عنوان مجریان و همكاران می‌تواند دارای طبقه بندیهای حفاظتی امنیتی مخصوص باشند ، كمیته تخصصی دیگری به نام كمیته تخصصی دفاعی ایجاد شد كه بررسی و ارزیابی طرحهای دفاعی را با عنوان طرحهای ویژه بر عهده گرفت. این طرحها پس از بررسی و تعیین شاخصهای مربوطه در كمیته، به عنوان طرح منتخب به هیات داوران ارجاع می‌شوند تا داوری نهایی در قیاس با دیگر طرحها و تعیین رتبه در خصوص آنها انجام شود.
در این دوره كمیته سازمان كنفرانس اسلامی در همكاریهای علمی و فناوری (COMSTECH) و كمیته علوم و تكنولوژی برای توسعه پایدار در كشورهای جنوب (COMSETS) نیز به جمع حامیان جشنواره بین المللی خوارزمی پیوستند.
از دیگر ویژگیهای دوره یازدهم دعوت از پژوهشگران ایرانی خارج از كشور است. از آنجایی كه تعداد كثیری از ایرانیان در خارج از كشور به فعالیتهای تحقیقاتی مشغول بوده و بسیاری از آنها به موفقیتهای چشمگیری هم نائل آمده‌اند به منظور ایجاد ارتباط بهتر آنان با محققین داخلی و فرصت آشنایی بیشتر آنان با جامعه علمی كشور این بخش به فعالیتهای جشنواره بین المللی خوارزمی افزوده شد. كه در همین سال از میان 14 طرح واصل شده به دبیرخانه جشنواره 2 طرح به عنوان برگزیده انتخاب و معرفی شد.
در بخش دانش آموزی نیز جشنواره خوارزمی با پذیرش 1862 طرح ، شاهد یك رشد 110 درصدی در این زمینه بود.
دوره دوازدهم اولین گام برای تفكیك بخش جوان از جشنواره بین المللی برداشته شد بدین ترتیب كه طرحهای دانشجویی مقاطع كارشناسی ارشد و دكتری از جمع طرحهای ثبت نام شده كنار گذاشته شد تا علاوه بر تمدید فرصت پذیرش طرحهای دانشجویی و پایان نامه ها تا خرداد سال 1378، ارزیابی آنها به همراه طرحهای دانش‌آموزی سال تحصیلی 78-77 در بخش جداگانه ای به نام جوان انجام گردد و برگزیدگان طی مراسم مستقلی مورد تقدیر قرار گیرند. تعداد طرحهای دانش آموزی در این دوره به 2963 رسید كه رقم رشد این بخش از جشنواره را با ده سال فعالیت به 200 درصد رساند و این علامتی بود برای زایشی نو و ضرورت جداسازی جشنواره جوان خوارزمی از جشنواره بینالمللی.
سیزدهمین دوره جشنواره بین المللی خوارزمی در بهمن ماه سال 1378 با معرفی 33 طرح داخلی ، 8 طرح خارجی و 2 طرح از ایرانیان خارج از كشور برگزار گردید. آغاز استفاده از شبكه اینترنت و پست الكترونیكی در دبیرخانه جشنواره برای معرفی جشنواره و دریافت طرحها و مستندات یكی از ویژگیهای این دوره بود.
اولین جشنواره جوان خوارزمی نیز در همین سال با همكاری سازمان پژوهشهای علمی و صنعتی ایران و وزارت آموزش و پرورش به سامان رسید كه از سال 1379 برگزاری آن به معاونت پژوهشی وزارت علوم تحقیقات و فناوری واگذار شد و جوانه دوره هفتم خود درختی پربار و سایه گستر شد. تا سال 1383 پنج دوره دیگر از جشنواره جوان به مسئولیت مركز تحقیقات سیاست علمی كشور برگزار شد و از سال 1384 مجددا برگزاری جشنواره جوان خوارزمی به دبیرخانه جشنواره در سازمان پژوهشهای علمی و صنعتی بازگشت و از دوره هفتم تا كنون كه سیزدهمین دوره جشنواره جوان خوارزمی به طور مستقل برگزار شده و به حیات پربركت خود ادامه داده ، جمع كثیری از جوانان دانش پژوه و نوآور و مبتكر را به جامعه علمی كشور معرفی نموده است. در دوره‌های چهاردهم تا بیست و یكم علاوه بر روند روبه رشد تعداد طرحهای پذیرش شده، افزایش حجم كارهای دبیرخانه، افزایش سطح جوایز نقدی و تعداد حامیان داخلی و خارجی جشنواره چند تحول دیگر نیز در روند اجرایی آن به وجود آمد. در دوره پانزدهم با تاكیدی كه بر طرحهای مهندسی معكوس و ارزش آنها در برنامه های كوتاه مدت توسعه وجود داشت در رده بندی طرحها بخش تحقیقات توسعه‌ای افزوده شد و از این دوره طرحهای تحقیقاتی در سه رده پژوهشهای بنیادی ، پژوهشهای كاربردی و پژوهشهای توسعه‌ای ارزیابی شدند.
در دوره شانزدهم گروه هنر نیز به مجموعه كمیته های تخصصی افزوده شد و طرحهایی در این زمینه پذیرش شد. در دوره هفدهم خبرنامه جشنواره كه اولین نوع آن در دوره هفتم بسیار ساده و ابتدایی مانند یك نشریه داخل سازمانی چاپ شد و به تدریج رنگی ، در قطع بزرگ و با اطلاعات كاملتری به چاپ می‌رسید به صورت دو زبانه (فارسی و انگلیسی ) با اطلاعات كاملی از عنوان طرح، نام محقق ، نام سازمان ، همكاران ، موسسه های همكار و چكیده طرح به همراه عكس محقق و محصول طرح به چاپ رسید در همین دوره اولین فرم تندیس جشنواره خوارزمی طراحی و ساخته شد. در دوره نوزدهم گروه تخصصی هوا فضا نیز تشكیل شد و به این ترتیب 13 گروه تخصصی برق و كامپیوتر ، مكانیك ، علوم انسانی ، كشاورزی ، علوم پزشكی ، علوم پایه ، صنایع شیمیایی ، عمران ، متالورژی و مواد ، بیوتكنولوژی، صنایع ، هنر و هوا فضا مرحله اول ارزیابی طرحهای پذیرش شده در دبیرخانه را انجام می‌دادند.
در همین دوره رده بندی جدید نوع و ماهیت طرحهای پژوهش در 5 گروه تعریف شد كه تا كنون نیز باقی است و آن عبارت است از :
پژوهشهای بنیادی ، پژوهشهای كاربردی ، پژوهشهای توسعه‌ای ، اختراع ، ابتكار.
دوره 22 تا 25
در دوره بیست و دوم جشنواره با توجه به اینكه نخستین جشنواره فارابی ویژه تحقیقات علوم انسانی و اسلامی در بهمن ماه 1386 توسط وزارت علوم تحقیقات و فناوری برگزار گردید و برگزاری سالانه آن برای شناسایی و معرفی برگزیدگان، در حوزه نظری و کاربردی علوم انسانی برنامه ریزی و هدف گذاری شد، پذیرش طرحهای علوم انسانی در جشنواره بین المللی خوارزمی متوقف گردید و این سومین ثمر از عمر بیست ساله جشنواره خوارزمی بود. در ضمن به همین دلیل نمودار تعداد طرحهای پذیرفته شده در این سال كاهش تا 854 طرح را نشان می‌دهد كه در واقع ناشی از حذف فعالیت گروه تخصصی علوم انسانی جشنواره است. از همین دوره طرح مكانیزه كردن سیستمهای ثبت نام و ارزیابی و داوری طرحها آغاز شد و نرم افزار متناسب با نیازهای دبیرخانه جشنواره برای نظارت و پیگیری جریان امور از ثبت نام تا ارجاع به گروهها ، مراحل ارزیابی ، نظرات كارشناسان و مدیران گروههای تخصصی ، نتایج بازدیدها ، امتیازات داده شده به هر طرح و نتیجه نهایی در ارجاع آن به هیات داوران طراحی و پیاده سازی شد. البته پیش از این نیز سیستمهایی برای آمار گیری و ثبت و ضبط اطلاعات مورد استفاده قرار می‌گرفت كه به تدریج تكمیل شد و هنوز هم اصلاح و بازنگری و به روز رسانی این سیستمها ادامه دارد و استفاده از قابلیتهای فناوری اطلاعات و ارتباطات برای تسریع و تسهیل امور اجرایی بخش مهمی از فعالیتهای دبیرخانه را به خود اختصاص می دهد. ولی ثبت نام الكترونیكی در جشنواره بین المللی خوارزمی رسما از دوره 23 آغاز گردید .
در دوره بیست و چهارم استفاده از داوران بین المللی در ارزیابی طرحها در دستور كار دبیرخانه قرار گرفت و فرآیند جشنواره خوارزمی به عنوان نهاد علمی جهان اسلام كلید خورد. البته این موضوع در دوره شانزدهم و برخی دوره های بعد از آن مورد استفاده قرار گرفته بود ولی با ایجاد سیستم مكانیزه و ارسال و دریافت الكترونیكی و امكان دسترسی داور به پرونده طرح و ضمائم آن و اعلام نظر از طریق سیستم مكانیزه این قابلیت به دیگر ارزشمندیهای جشنواره بینالمللی خوارزمی افزوده شد.
بیست و پنجمین دوره جشنواره بینالمللی خوارزمی هم زمان با بزرگداشت سی و سومین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی با مجموع 1357 طرح پذیرش شده و 30 طرح برگزیده در سالن همایش صدا و سیما برگزار گردید جشنواره‌ای كه با ربع قرن تداوم توانست جایگاه خود را در بین دانش‌پژوهان، فناوران و صاحب نظران عرصه علم و صنعت به عنوان معتبرترین رویداد علمی و فناوری كشور تثبیت نماید و از حمایت بسیاری از نهادها و مراكز علمی جهان برخوردار گردد.
نشانی: تهران - بزرگراه آزادگان (مسير جنوب)، بعد از پل فتح ، احمد آباد مستوفی، بعد از ميدان پارسا، انتهای خيابان انقلاب، خيابان احسانيراد
سازمان پژوهشهای علمی و صنعتي ايران – دبيرخانه جشنواره خوارزمی