رمضان عبدالحسینی. معاون مدیرکل دفتر آموزش‌وپرورش پیش‌دبستانی
اگر برنامه درسی پیش از دبستان را متشکل از عناصری بدانیم، یکی از مهم‌ترین این عناصر که گاه به‌عنوان «معلم سوم» کودک شناخته می‌شود، محیط فیزیکی یادگیری است. این نام‌گذاری به دلیل آن است که محیط فیزیکی، با اجزا و ویژگی‌های خاص خود می‌تواند یادگیری کودک را در حوزه‌های مختلف رشدی تسریع یا از آن ممانعت کند. بی‌شک طراحی محیط‌های فیزیکی محرک رشد، پیچیدگی‌های فراوانی دارد و در این امر مهم، مشارکت صاحب‌نظران و متخصصان آموزشی و حوزه‌های مختلف رشدی، متخصصان معماری، مربیان و حتی خانواده کودک امری ضروری است؛ باوجوداین بر اساس تجارب به‌دست‌آمده از تحقیقات می‌توان توصیه‌هایی را در ارتباط با محیط‌های فیزیکی مطلوب در آموزش پیش از دبستان مطرح کرد.
محیط فیزیکی باید سلامت و ایمنی کودکان را تضمین کند! یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های یادگیری کودک، توأمان‌بودن آن با حرکت زیاد است. لازم است محیط‌های فیزیکی به‌گونه‌ای طراحی شوند که کودکان بدون اینکه اضطراب صدمه‌دیدن داشته باشند بتوانند آزادانه بدوند، بچرخند، بالا بروند، کشف کنند و بازی‌های مختلف انجام دهند.
یک محیط فیزیکی ناایمن موجب می‌شود مربیان نیز همواره مشغول رصد تک‌تک کودکان باشند تا مبادا خطری متوجه آنان باشد؛ این دغدغه مربیان می‌تواند در تعاملات حمایتی مربی و کودک تداخل ایجاد کند. فضای بهداشتی و تمیز و عاری از هرگونه بی‌نظمی، یادگیری کودکان را حمایت می‌کند. با بهره‌گیری از خود کودکان در ایمن و تمیز نگه‌داشتن مرکز می‌توان حس تعلق و مسئولیت را در آنان نیز ایجاد کرد.
محیط فیزیکی باید برای کودک، راحت باشد و در او حس تعلق ایجاد کند! راحتی فضای فیزیکی یادگیری زمانی ایجاد می‌شود که تجهیزات و وسایل موجود در آن مناسب استفاده کودکان و در سایز و اندازه‌های آنان طراحی شده باشد. به‌ویژه در بخش کتابخوانی بسیار مهم است که فضایی نرم و توأم با آرامش فراهم شود که کودک از کتابخوانی احساس لذت کند. علاوه‌برآن لازم است وسایل بازی و فعالیت در جایی نگهداری شوند که کودکان دسترسی راحت و مناسبی به آنها داشته باشند و بتوانند در پایان فعالیت، خودشان وسایل را به جای اول بازگردانند. همچنین کودکان دارای یک احساس هویتی قوی هستند.
برای اینکه آنان در فضای فیزیکی احساس راحتی کنند باید زندگی داخل مرکز پیش‌دبستانی بازتابی از محیط زندگی واقعی آنان باشد. لازم است تجهیزات و دکوراسیونی که در فضا وجود دارد تا آنجا که ممکن است با فرهنگ کودکان هماهنگ و هم‌خوان باشد؛ همه اینها در کنار هم به کودک احساس تعلق به مرکز را می‌دهد و در سایه این احساس راحتی و تعلق است که فعالیت‌های محرک رشد آغاز می‌شوند.
محیط فیزیکی باید به کودک، قدرت انتخاب بدهد! محیط فیزیکی‌ای که برای کودکان پیش از دبستان طراحی می‌شود، به تک‌تک کودکان اجازه می‌دهد با توجه به توانایی، مهارت‌ها و شایستگی‌هایشان به طور مستقل تصمیم‌گیری و عمل کنند؛ مثلا فضاهای بزرگ، کودکان را ترغیب به بازی در گروه‌های بزرگ و فضاهای کوچک، آنان را ترغیب به بازی در گروه‌های کوچک می‌کنند؛ بنابراین وجود هر دو نوع فضا در یک محیط فیزیکی پیش‌دبستان ضروری است، چراکه اصولا، هم کارهای گروهی کوچک و هم کارهای گروهی بزرگ مزایای خاص خود را برای یادگیری کودکان دارند. بازی و فعالیت در گروه‌های بزرگ بیشتر در مواقع ورود و خروج کودکان و وقت‌های استراحت مورد استفاده قرار می‌گیرد و بازی در گروه‌های کوچک موجب می‌شود کودک بتواند هم فعالیت خود را راحت انتخاب کند و هم به دلیل تعداد کم کودکان، بر فعالیت انتخابی تمرکز کافی داشته باشد. همچنین یک محیط فیزیکی مطلوب، هم دارای بخش داخلی و هم دارای بخش بیرونی است. بخش داخلی بیشتر محرک رشد حرکات ریز و بخش بیرونی بیشتر محرک رشد حرکات درشت است. علاوه‌براین، در محیط بیرونی، لازم است کودکان به فضای سبز و محلی برای کار با خاک دسترسی داشته باشند. دسترسی به هوای تازه یکی از الزامات آموزشی کودکان است که اهمیت آن به‌ویژه در تحقیقات مربوط به رشد مغز به اثبات رسیده است.
محیط فیزیکی باید کودک را ترغیب به تعامل با دیگران کند! افزایش تعامل مناسب و مؤثر کودکان با هم‌سالان و بزرگ‌سالان حاضر در مرکز پیش‌دبستانی، یکی از اهداف مهم هر برنامه درسی مطلوب در این حوزه است. محیط فیزیکی می‌تواند تا اندازه زیادی بر این امر تأثیرگذار باشد.
یک محیط فیزیکی مطلوب، دارای مکانی برای نمایش کارهای کودکان و گفت‌وگوی آنان درباره کارهایی است که انجام داده‌اند. چنین محیط‌هایی دارای تجهیزاتی هستند که کودکان را به کار با هم‌سالان ترغیب می‌کنند. یک فضای فیزیکی مناسب، دارای تصاویر و اشیای جذابی است که محرک گفت‌وگوی کودکان با یکدیگر و مربی هستند. همچنین وجود یک فضای مناسب برای غذاخوردن گروهی که در آن مسئولیت تقسیم غذا و جمع‌آوری برعهده خود کودکان است بسیار توصیه می‌شود.
کودکی، مرحله رشدی بسیار حساسی است؛ چراکه در این سنین بسیاری از قابلیت‌ها و مهارت‌های ادامه زندگی در فرد ایجاد می‌شود. بنابراین لازم است دست‌اندرکاران حوزه آموزش پیش از دبستان به همه عوامل مؤثر بر یادگیری کودکان از جمله فضای فیزیکی توجه ویژه داشته باشند و از نتایج آخرین پژوهش‌ها و دستاوردهای این حوزه بسیار مهم آگاه باشند و به بهترین نحو از آن بهره گیرند.